De werkelijkheid glijdt uit in de verbeelding – op atelierbezoek bij Cathelijn van Goor

Cathelijn van Goor (Beverwijk, 1976) heeft al meer dan twintig jaar een atelier in een kleine broedplaats aan de Hemonylaan in Amsterdam waar acht kunstenaars werken en het culturele productiebureau Alles voor de kunsten is gevestigd. Na een aantal interne verhuizingen heeft ze nu een hoge werkruimte aan de voorkant van het pand op de tweede verdieping. Door de grote ramen valt licht uit het Noorden. Daar maakt ze haar tekeningen en aquarellen die variëren in grootte van handzaam tot monumentaal. Het zijn dwaaltochten door een verbeelding van de werkelijkheid zoals die door de nieuwe media en in sci-fi literatuur worden gepresenteerd. Ze maakt imaginaire reizen in haar hoofd, is daarnaast globetrotter via Google Maps en maakt ook daadwerkelijk reizen over de wereld. Die verschillende manieren om de planeet te ervaren vinden hun weerslag in haar complexe, getekende composities.

De tekeningen van Cathelijn van Goor verbeelden de verwarring die we ondergaan, omdat we geneigd zijn te denken in vaste normen, waarden en ideaalbeelden, terwijl die in alle opzichten voortdurend afwijken en vervormen. Met dat besef groeide ze op. Haar vader was werkzaam als fysiotherapeut in het Rode Kruis Ziekenhuis en het daaraan verbonden brandwondencentrum en behandelde patiënten met allerlei vormen van letsel en lichamelijke beperkingen. De omgang daarmee was in het gezin Van Goor dagelijkse realiteit
Cathelijn van Goor: ‘Tekenen deed ik altijd al en op mijn zesde heb ik mijn moeder bekend dat ik kunstenaar wilde worden. Dat had ik mijn schooljuf verteld, maar die had me laten weten dat ik daarmee geen geld zou kunnen verdienen. Ik wilde het toch en vond dat ik dat mijn moeder moest laten weten. Het was enthousiasme vanuit het gevoel dat ik had ervaren tijdens het maken van een schilderopdracht. Later heb ik gedacht dat ik paleontoloog wilde worden en ook heb ik nog overwogen psycholoog of psychiater te worden, maar ik had niet de motivatie om nog twee jaar naar het VWO te gaan. Op de havo deed ik niet veel, behalve tekenen, boeken lezen en leren voor het vak biologie. Op mijn zestiende moest ik mijn vervolgopleiding kiezen. Ik zat toen al wel op een tekenvereniging in Hoorn, waar ik ben opgegroeid. Debutade heette die vereniging die werd geleid door Merwin Corbeau. Hij liet me vrij me in wat ik zelf wilde doen: het versimpelen van de vorm, oefening in handschrift en kleurgebruik, het uitproberen van materialen, het ontwikkelen van een stijl.‘

In 1993 ging ze naar de Lerarenopleiding Tekenen van de Hogeschool van Amsterdam in een gebouw aan de Spiegelgracht in Amsterdam en later aan de Kuipersstraat. Die keuze was min of meer ingegeven door haar moeder; niet zozeer om kunstenaar te worden, maar vanuit het idee een goed fundament te leggen om in de toekomst geld te kunnen verdienen. Bovendien was ze nog te jong voor de kunstacademie. Ze was eigenlijk nog nooit in een museum geweest en als zestienjarig tekende ze nog vooral fantasy onderwerpen, al gingen haar eindexamentekeningen over drugsgebruik en escapisme.
‘De enige keer dat ik in een museum kwam, was met Debutade, toen we naar het Westfries Museum gingen om daar te tekenen. Dat er in Amsterdam het Stedelijk Museum bestond, wist ik niet.’
In de vier jaar aan de Lerarenopleiding reisde Cathelijn van Goor dagelijks op en neer tussen Hoorn en Amsterdam. Naast de theoretische scholing in pedagogiek en didactiek, kinderpsychologie en zelfs logopedie, bestond de opleiding voor zestig procent uit beeldende praktijkvakken en kunstgeschiedenis.
‘Het was een schoolse, gestructureerde, goede opleiding en ik heb er een hele fijne tijd gehad. Door fieldtrips naar allerlei steden en musea in Europa maakte ik kennis met de beeldende kunst. Halverwege het derde jaar begon ik te verlangen naar meer inhoudelijke diepgang, zodat ik mijn werk ook ideematig kon motiveren. Op de lerarenopleiding ging het daar nauwelijks over. Het ging vooral over techniek, materiaal en handschrift. Dat handschrift had ik wel: vrij ferm en stevig en dat viel wel op, maar dat is nog geen eigen beeldtaal. Via een medestudent ontdekte ik een nieuwe manier om mensfiguren te verbeelden in het tekenen. Later wilde ik daar een meer realistische feel aan geven en begon ik modellen te gebruiken. Ik zocht de rauwe kant van het menselijk lichaam op. Ik ging naar het Museum Vrolik in het Academisch Medisch Centrum. Dat is een anatomisch museum met duizenden preparaten van skeletten en schedels van mensen en dieren en anatomische afwijkingen op sterk water.
Ik was nog geen eenentwintig toen ik afstudeerde en via een oud-student van de lerarenopleiding, Marcel van Etten die een lezing gaf over zijn vervolgstudie in Den Haag, heb ik me aangemeld voor de studie Autonome Kunst aan de KABK in Den Haag. Ik werd daar toegelaten in het derde jaar van de opleiding Vrije Grafiek met vrijstelling voor de theoretische vakken en ik heb er vervolgens nog twee jaar gestudeerd.’

In Den Haag ging Cathelijn van Goor voor het eerst op kamers wonen. De studie aan de academie beviel haar maar matig. De vaste docenten zag ze nauwelijks en ze trok vooral veel op met vrienden die nog op de tekenopleiding in Amsterdam studeerden. Ze voelde zich er min of meer aan haar lot overgelaten, maar omhelsde wel de vrijheid om zich in haar werk te richten op zichzelf. Ze werd geïnspireerd door films als Stalker van Andrei Tarkovsky en Eraserhead van David Lynch. De meeste invloed onderging ze van twee gastdocenten: Ansuya Blom die haar scherp en streng inhoudelijk bevroeg op wie ze in de kunst wilde zijn, en Jasper Krabbé die haar met zijn aanstekelijke enthousiasme het zelfvertrouwen gaf om goed om zich heen te kijken en na te gaan waar ze aansluiting bij vond. Hij wees haar bijvoorbeeld op het werk van Ger Lataster en Erik Andriessen.
‘Op de academie in Den Haag maakte ik werk dat gebaseerd was op lichamelijke vervormingen. Als kind al was ik gefascineerd door een chirurgisch boek over ziektebeelden waar mensen te lang mee waren doorgelopen. Ansuya wees me erop dat ik met dat werk ook onbegrip veroorzaakte en dat ik rekenschap moest afleggen over wat ik maakte en waarom.
Op de afdeling Vrije Grafiek hield ik me veel bezig met fotografie en lithografie en ik raakte geïnteresseerd in übermalungen en zo kwam ik in aanraking met het werk van Arnulf Rainer waar ik erg van onder de indruk was al had hij heel andere intenties dan ik. Mijn werk werd gezien als een uiterlijke vorm van innerlijke pijn, wat er als plakkaat op werd geplakt. Maar er speelden andere aspecten mee in mijn overwegingen om dit werk te maken. Zoals wat het inhoudt om mens te zijn, het idee van de maakbaarheid van wie we zijn dat samengaat met een streven naar – uiterlijke – perfectie, en de ontdekking dat er meer bestaat dan wat we in het dagelijks leven krijgen voorgeschoteld. Omdat ik nog zoekende was naar welke aspecten voor mij het belangrijkst waren heb ik het label destijds maar geaccepteerd.’

Na de KABK waar ze in 1999 afstudeerde ging Cathelijn van Goor in Amsterdam wonen en werken. Langzaam maar gestaag bouwde ze haar professionele beroepspraktijk op, de eerste jaren nog ondersteund met de nodig bijbaantjes als verkoper en werk in de thuiszorg en de kinderopvang. Gedurende een paar jaar van geïmproviseerd leven op een zolder in de Daniel Stalpertstraat kreeg ze een werkruimte in het atelierpand van Erik de Vlieger aan de Karperstraat waar ook Herman Brood en Rob Scholte actief waren. In 2002 verhuisde ze naar het atelierpand aan de Hemonylaan waar ze nog altijd werkt.
‘Ik maakte in die tijd zelfportretten van situaties die nog steeds niet bespreekbaar lijken te zijn in het dagelijks leven, terwijl ze daar wel onderdeel van uitmaken, zoals de menstruatiecyclus.’

Ze sloot zich aan bij het Kattenbakcollectief (2004-2009) van Patrick van Ginkel, Tabo Goudswaard en Marieke Coppens en organiseerde daarmee haar eerste solotentoonstelling, Time makes everything fall apart in 2007. Tekeningen die ze had gemaakt naar aanleiding van de mensenmassa’s in Amsterdamse metrostations werden door de New Yorkse galerie Glowlab geselecteerd voor het Conflux Festival
Inmiddels was in haar werk de belangstelling voor menselijke vervormingen verschoven naar een fascinatie voor de wijze waarop de mens zich verhoudt tot het begrip tijd. De verschillende aspecten van het voorbij gaan van tijd zag ze terug in de voorbij bewegende mensenstromen op drukke stedelijke locaties, waarin zowel het individuele niveau als het collectieve terug te vinden zijn.
De films die ze van de mensenmassa’s maakte en foto’s die ze vervolgens van deze films maakte, vormden de aanleiding voor nieuwe tekeningen. Ze maakte in 2006 al een grote reis door China, India, Nepal en Tibet. In 2008 reisde ze een maand door Japan vanuit haar nieuwsgierigheid naar modern grootstedelijke leven in een zapp-cultuur vanuit de voortdurende fear of missing out. De foto’s en films die ze maakte in Tokio leidden tot de serie tekeningen Fragments.
In 2012 werkte ze bij het CEAC als artist in residence in Xiamen in China en bezocht ze voor de eerste keer Hong Kong. In die periode las ze 1984 van George Orwell en verbond ze visionaire ideeën uit deze oude science fiction literatuur met het hedendaagse leven in een stad die volhangt met bewakingscamera’s en neonreclame.
De wisselwerking tussen visionaire sci-fi en wat daarvan terug te vinden is in het moderne leven vormt inmiddels het uitgangspunt voor de gecompliceerde composities van haar tekeningen die niet eenvoudig leesbaar zijn. Ze ontdekte dat de manier waarop de wereld is geregistreerd in Google Street View en Google Maps allerlei zogenaamde glitches kent waardoor een vervormd wereldbeeld ontstaat in de documentatie ervan. Ze spoort die vervormingen op en gebruikt ze als uitgangspunten voor haar werk. Bij haar glijdt de werkelijkheid uit in de verbeelding ervan.
‘De tekeningen ontstaan niet alleen naar aanleiding van reizen in mijn computer, maar zijn ook gebaseerd op concrete ervaringen. Ik was in 2006 vijf dagen in Beijing vlak voor de Olympische Spelen. Er werd heel hard gewerkt om alle voorzieningen op tijd af te krijgen en dagelijks veranderde het stadsbeeld razendsnel. Een soortgelijke snelheid van het leven zag ik in Shanghai waar met led-verlichting op architectuur allerlei projecties werden gemaakt, van vissen die over de gebouwen heen zwommen bijvoorbeeld. Door die snelheid verandert het besef van tijd, een begrip dat we zelf hebben bedacht. De menselijke wens om het leven te verlengen en het voorbijgaan van de tijd via technologie en innovatie te beheersen hangt daarmee samen. In mijn werk bevraag ik die problematiek zonder er direct een moreel of ethisch oordeel over te vellen. Wat zijn de potentiële gevolgen van het menselijk handelen? Of een uitkomst positief of negatief is, is soms een matter of perspective en daarom werk ik aan verschillende series om verschillende aspecten van deze problematiek te behandelen. Van mijn vader heb ik de liefde voor oude science fiction boeken overgenomen. Het visionaire aspect daarvan wordt onderschat. Vijftig jaar geleden was er al een besef onder sci-fi schrijvers dat het milieu eraan onderdoor gaat en dat Artificial Intelligence een gevaarlijke tool is, maar dergelijke voorspellende scenario’s worden nu pas en soms nog onvoldoende serieus genomen.’

In de sci-fi literatuur is Cathelijn van Goor onder de indruk van de roman Blind Heelal van Daniel F. Galouye waarin na een kernoorlog een klein deel van de mensheid overleeft in de spelonken van de aarde, verstoken van zonlicht, levend op de tast en het gehoor. Wanneer er via barsten in de aarde lichtstralen waarneembaar zijn, wordt langzaam duidelijk dat hun Godsbeeld gebaseerd is op het idee van de zon als een abstract begrip.
Het is die andere beleving van het bestaan waar Cathelijn van Goor in haar werk op aanslaat: Blind Heelal is in feite een herneming van de allegorie van de grot van Plato over het vervormd waarnemen van de werkelijkheid. Zo kun je de tekeningen van Cathelijn van Goor opvatten als de schaduwen en echo’s van het bestaan die via de media tot ons komen.

Cathelijn van Goor heeft net een werkperiode achter de rug in de projectruimte van Galerie Livingstone in Berlijn, een stad die in haar optiek het verleden haast levend houdt. Om te onderzoeken hoe Berlijn omgaat met een beladen verleden legde ze dit idee naast de wijze waarop in de roman ‘1984’ van George Orwell de geschiedenis juist voortdurend wordt herschreven. In Berlijn las ze het boek Wij van Jevgeni Zamjatin uit 1920 dat wordt gezien als de eerste anti-utopische roman. Zowel Brave New World van Aldous Huxley als 1984 van George Orwell zijn erdoor beïnvloed. Wij speelt zich af in een toekomst waarin de mens zijn fantasie is afgenomen en woont in glazen huizen volgens een strikt rooster van een eenheidsstaat. ‘Ik las het om het te vergelijken met 1984 dat geschreven is vanuit een westers perspectief na de tweede wereldoorlog, om te onderzoeken of er een andere visie te ontdekken is, in de oosterse benadering van vóór de oorlog, waarbij in beide boeken wordt gereflecteerd op een totalitair regime.’

Een recente serie werken van Cathelijn van Goor is getiteld My Digital Backyard en gaat over de wisselwerking tussen mens, natuur en technologie.
‘Steeds meer natuur verdwijnt door de expansiedrift van de mens. Deze problematiek lijkt uit te gaan van het idee dat de mens zichzelf niet ziet als een onderdeel van de natuur. Technologische ontwikkelingen worden vaak afgeschilderd als de tegenhanger of zelfs vijand van het natuurlijke. Als je uitgaat van het idee van het Next Nature Network, dat de mens wel degelijk onderdeel is van de natuur, dan zijn de technologische uitvindingen dat ook. Deze kun je dan zien als een onderdeel van de evolutie als ze worden ingezet als een middel om bijvoorbeeld milieuproblematiek op te lossen; denk aan technologie om het koraalrif te herstellen of bouwmaterialen die CO2 uit de lucht halen. Dan ontstaan er hybride vormen, die je zou kunnen zien als een nieuwe natuur. Je kunt je afvragen of dit oplossingen of eerder vormen van symptoombestrijding zijn. Innovatie blijft een ethisch dilemma. Als je denkt iets goed te doen is er vaak weer een andere benadering die dit ontkracht.
Daarom wil ik in mijn tekeningen niet beweren dat er één waarheid is, maar er vanuit allerlei verschillende gezichtspunten naar kijken met als doel, hoe moeilijk ook, grip te krijgen op het grotere plaatje. Ik breng een natuurlijke beeldtaal samen met een digitale weergave van de wereld in een nieuwe hybride vorm, waardoor er beelden ontstaat waarbij je voelt dat er iets niet klopt.
Voor mij is het tekenen een manier om meer over de wereld te blijven leren. Het genereert een voortdurende wisselwerking tussen onderzoek en ontdekkingen binnen het maakproces. In het tekenen kan ik mijn ideeën doorontwikkelen en met de buitenwereld delen. De verantwoordelijkheid die ik voel als maker met betrekking tot het verbeelden van mijn ideeën gaat hand in hand met het uiting geven aan de liefde voor het tekenen zelf. De sfeer die ik neerzet in een tekening – een gevoel van dreiging of onrust – en de mogelijkheid om een kijker te laten dwalen door mijn getekende landschappen zijn belangrijke aspecten bij de beslissing of een tekening geslaagd is. Het gaat me om het maken van beelden die blijven verrassen en die het idee vertolken van het kijken naar een nieuwe of andersoortige wereld. De dualiteit in de door mij gekozen beeldtaal geeft daarvoor de ruimte.’