De toekomst geëvalueerd: Kunstenaar Alice Wong over de erfenis van Nam June Paik
Het is moeilijk om een specifiek tijdsstip aan de toekomst te hangen. Dat dacht misschien ook kunstenaar Nam June Paik (1932-2006), toen hij zijn eerste ideeën kreeg voor het grootschalige project Good Morning, Mr. Orwell. In 1984(!) keken meer dan 25 miljoen mensen naar deze eerste internationale live-satellietuitzending, die volgens Paik een weerlegging was van het pessimistische toekomstbeeld van de Britse schrijver. Televisie kon juist de wereld bij elkaar brengen, wilde hij laten zien met een programma waarin onder andere optredens van popmuzikanten afgewisseld werden met performances van avant-gardistische kunstenaars. Hij slaagde in zijn missie: 25 miljoen mensen keken.
Wanneer het over de Koreaans-Amerikaanse kunstenaar Paik gaat, vallen vaak de woorden ‘pionier’ en ‘toekomst’, en gaat het vaak om een specifieke voorspelling van hem: het ontstaan van een wereldwijde verbondenheid tussen mensen, die met elkaar via technologie informatie kunnen uitwisselen. In dat licht is het logisch om zijn retrospectief in het Stedelijk Museum The Future is Now te noemen. Het museum schuift hem, net als veel andere instituten en mediakanalen, naar voren als een visionair technologiepionier: ‘Paik zag al vroeg in wat de impact van massamedia zouden zijn. Zo introduceerde hij de term “elektronische snelweg” en voorspelde daarmee al in de jaren zeventig de toekomst van communicatie in het huidige internettijdperk’ (website Stedelijk). Maar is de door Paik voorspelde toekomst al aangebroken? Ik spreek daarover met Alice Wong (1989), een jonge ontwerper/kunstenaar – of story designer, in haar eigen woorden – die net als Paik veel met video werkt en afstudeerde in information design, een studierichting die de mogelijkheden verkent van hoe design aan kan sluiten op het informatietijdperk. Ze houdt zich onder meer bezig met hoe verschillende media hun beeld van de wereld schetsen: van het wereldnieuws tot The Simpsons. Hoe sluit Paiks werk volgens haar eigenlijk aan bij het (internet)tijdperk dat hij zelf voorspeld zou hebben? Zat hij er, naast zijn rake inschattingen, misschien ook weleens naast?
Het vertrouwde nieuw maken
Alice begint enthousiast over Violin with String (1961), een performance waarin de als musicus opgeleide Paik een viool aan haar snaren meesleepte over straat. Vanaf dat ‘oneigenlijke’ gebruik van het instrument is het geen heel grote stap naar de magneten die hij op tv-toestellen zette waardoor het beeld vervormd raakte. Alice vertelt: ‘Voor hem was alles muziek; zat er overal leven in. Ik vind het lastig om mijn vinger erop te leggen wat nu precies zijn verhaal is, of het vlammetje dat beweging in zijn kunst brengt, maar ik denk dat het er uiteindelijk om draaide dat hij het vertrouwde weer nieuw maakte. Daar herken ik me wel in, net als in het streven om de toeschouwers te prikkelen om na te denken. Maar het verschil tussen ons is dat hij dat doet door met de vorm en met technologie te spelen, terwijl ik dat doe door me op het verhaal te richten.’ Media spelen evenwel een belangrijke rol in Alices werk, vanwege de manier waarop mensen schakelen tussen verschillende informatievoorzieningen en zelf een beeld vormen van de werkelijkheid; of dat beeld nu klopt of niet. Video is daarbij een middel en geen doel op zich. ‘Ik help op de Design Academy vaak studenten met hun afstudeerwerk en begeleid nu iemand die met een vreselijk interessant project bezig is: een toneelopvoering over mondeling overgedragen geschiedenis; heel low-tech (lachend).’
Ingehaald door YouTube?
Samen met haar partner Aryan Javaherian (1991) heeft Alice verschillende video’s gemaakt op basis van ‘gevonden’ filmmateriaal. Voor het recente Marriage Matters (2019) isoleerden Alice en Aryan verhaallijnen uit een populaire Chinese soap waarin een jonge, ongetrouwde vrouw door haar familie opgejaagd wordt om een huwelijkspartner te vinden. Door de Chinese eenkindpolitiek is er een overschot aan mannen ontstaan die geen partner kunnen vinden en problemen veroorzaken; de bizarre oplossing is dat vrijgezelle vrouwen maar moeten trouwen. Die boodschap wordt onder meer uitgedragen in tv-programma’s. Door Alices en Aryans nieuwe montage van de soapbeelden wordt die propaganda veel helderder. Paik haalde destijds televisie en telecommunicatie naar de kunst, maar beide zijn nu zo vertrouwd geworden dat mediakunstenaars je er op een nieuwe manier naar laten kijken. Maar zelfs hun eigen ontregelende methodes kunnen tegenwoordig toch opvallend ingeburgerd zijn. ‘Er zijn op YouTube veel video’s te vinden die gemaakt zijn van materiaal uit andere filmpjes. Soms vragen Aryan en ik ons af of wij niet precies hetzelfde doen; waarom ons werk wel design of kunst zou zijn en die video’s niet.’
Vorm en verhaal
Alice zag als student zo rond 2012 voor het eerst kunst van Paik en raakte onder meer erg gecharmeerd van de oude televisies die werden gebruikt om zijn video’s te tonen. Ze kocht een paar jaar later zelfs zo’n toestel om haar afstudeerwerk op te tonen. Dat werd haar echter afgeraden door haar docent. ‘Ik werd geadviseerd om me niet op de vorm te richten, maar op de verhalen die ik wil vertellen. Bij mij volgt de vorm uit het verhaal; ik heb het gevoel dat het bij Paik andersom was.’ In zijn werk zijn televisietoestellen volop aanwezig; niet alleen als drager voor ander beeld, maar zelf ook als belangrijk beeldend element, bijvoorbeeld door er met behulp van planten een TV Garden (1974-1977) van te maken. Niet voor niets worden zijn kunstwerken vaak omschreven als ‘video-installatie’ of zelfs ‘videosculptuur’. Misschien is die nadruk op de vorm er omdat televisies destijds veel minder vertrouwd waren in de kunst, opper ik, en moesten de mogelijkheden daarvan eerst nog afgetast worden. Pas daarna zou je verhalen kunnen vertellen met de films zelf. Alice kan zich daarin vinden. De wereld is ook behoorlijk veranderd sinds Paiks eerste tv-experimenten, voegt ze daaraan toe; technologie is sowieso veel sterker geïntegreerd geraakt in het dagelijks leven. ‘Mijn nichtje van vijf bijvoorbeeld heeft een iPad waarmee ze naar YouTubers kijkt en skypet met de familie. Daardoor weet ze al goed wat er in haar leven zal gebeuren; dat ze tanden zal wisselen bijvoorbeeld. Op die leeftijd had ik nauwelijks een idee van hoe ik eruit zag. Ja, dat wist ik als ik foto’s zag, maar voor haar is dat veel vanzelfsprekender.’
Steunraket Paik
Over YouTube gesproken: Paik vroeg zich eens hardop af of in de toekomst iedereen zijn eigen tv-kanaal zou krijgen; een idee waar je een voorloper van sociale media of vlogs in zou kunnen zien. Hij leek zich echter niet te realiseren dat de technologische verbondenheid die hij nastreefde, juist ook gemakkelijk kan omslaan in versplintering en polarisatie. Er zijn gelukkig nieuwe kunstenaars opgestaan die bewust of onbewust voortbouwen op Paiks verworvenheden en ontdekkingen, en zo de mogelijkheden en problemen van de huidige tijd in beeld brengen, van smartphones tot nepnieuws. Bovendien, wat zou nou de lol zijn van een pionier die gelijk het hele gebied al heeft verkend en geen ruimte meer overlaat voor anderen? Alice merkt op: ‘Misschien was Paik voor de volgende generaties ook zo’n steunraket die de spaceshuttle helpt om nog hoger te komen. Maar zijn verbeeldingskracht blijft heel bijzonder. Neem nou de kapotte tv die alleen nog maar een horizontale streep liet zien. Paik zette het apparaat op zijn zij, waardoor de lijn verticaal werd, en noemde dat Zen for TV. Prachtig vind ik dat.’
The Future is Now is te zien t/m 23 augustus in het Stedelijk Museum, Amsterdam.
www.stedelijk.nl
Alice Wong is een story designer. Ze studeerde information design aan de Design Academy. Tegenwoordig is ze als tutor verbonden aan deze opleiding. Ze doet onderzoek naar het snijvlak tussen (biografische) documentaire, media en sociale fenomenen. Een centrale vraag in haar werk is hoe de werkelijkheid vormgegeven wordt. Haar werk, vaak gemaakt in samenwerking met haar partner Aryan Javaherian, was onder meer te zien in het Van Abbemuseum, MU artspace, Museum Kranenburgh en Extra City.
www.missalicewong.com
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl