De sporen van de diaspora – tekeningen vol Palestijnse pijn

Alles is uit grijstinten opgemaakt, het houtskool bijna onherkenbaar. We zien een oude, bezielde olijfboom, enorme cactusplanten, we zien eten in verschillende stadia van bereiding, steevast door vrouwen gemaakt. De hyperrealistische tekeningen van Samah Shihadi doemen op als oude foto’s. De werken zijn mensgroot. Alsof dat formaat ze zal helpen te getuigen van een onderdrukte geschiedenis. Een geschiedenis die lang niet door iedereen wordt erkend. 

 

Samah Shihadi, Koken, 2018, houtskool op papier

Shihadi werd geboren in Sha’ab, een klein islamitisch dorp met zo’n 7000 inwoners dat zich in het noorden van Palestina bevond. Voor 1948 woonde haar familie in het dorp Mi’ar tot de huizen van Mi’ar door zionistische strijders werden vernietigd en de bewoners werden verdreven of zich genoodzaakt zagen te vluchten. Deze verdrijving was het directe gevolg van de stichting van de staat Israël, en trof in totaal 700.000 Palestijnen, zo’n 70% van de oorspronkelijke bevolking.

Deze massale vlucht wordt de Nakba genoemd (‘catastrofe’ of ‘ramp’), die jaarlijks op 15 mei wordt herdacht. Een optelsom van zionisten die vastberaden waren een Joodse staat te stichten, Arabische bewoners van Palestina die zich daartegen verzetten, de inmenging van koloniale machten, de internationale gemeenschap en Arabische buurlanden, leidde in 1948 tot de Arabisch-Israëlische oorlog. Het geweld van zionisten zorgde ervoor dat 70% van de oorspronkelijke bewoners van Palestina vluchtte. Een fractie van hen keerde terug naar hun geboortegrond, een groot deel van deze families woont nu in de gebieden die als Gaza of de Westelijke Jordaanoever worden aangeduid, of elders ter wereld.

Deze verdrijving was het directe gevolg van de stichting van de staat Israël, en trof in totaal 700.000 Palestijnen, zo’n 70% van de oorspronkelijke bevolking.

 

Samah Shihadi, Deeg, 2018, houtskool op papier

Deze geschiedenis vol pijn en het verlies van tradities vormen het uitgangspunt voor Shihadi’s tekeningen. Haar familie herdenkt deze dag door middel van zang, het bereiden en nuttigen van traditionele maaltijden en het ophalen van herinneringen, en zij geeft deze historie van ontheemding, vluchten en heimwee gestalte met haar houtskoolwerken. Dat is ook de reden dat het eten een terugkerende rol speelt in haar tekeningen. Want voor volken wier geschiedenis is versplinterd, die smachten naar terugkeer naar de dorpen en steden die ze ooit bewoonden, vormt voedsel vaak een directe link met een verleden dat op zoveel manieren ontoegankelijk is geworden. Het gaat om recepten die van generatie op generatie zijn doorgegeven, geuren die vanuit de keuken de rest van het huis, tot aan de slaapkamers vullen, maaltijden die mensen bij elkaar brengen, smaken en structuren die voorouders ook op hun tong hebben laten smelten. Rituelen die onderdeel uitmaken van een vanzelfsprekende, dagelijkse bezigheid, want eten moet iedereen, iedere dag. Het zijn voor sommigen achteloze details of bezigheden, het kneden van deeg, de rij pepers die in een hoek van de keuken hangt, het stapelen van labneh, de potten met olijven, het koken van tarwe, waar Shihadi met houtskool zoveel aandacht aan geeft dat ze heel dichtbij realisme komen. Eigenlijk is deze manier van tekenen een vorm van tot leven wekken, eerherstel misschien zelfs, van de resten van een geschiedenis.
‘Voor Palestijnen die in de diaspora leven, vormt de eettafel een ankerpunt,’ aldus de Palestijnse schrijver Ranya Tabari Idliby, die in New York woont. Het geldt voor veel, zoniet alle volken wier geschiedenis door versnippering wordt gekenmerkt.

Want voor volken wier geschiedenis is versplinterd, die smachten naar terugkeer naar de dorpen en steden die ze ooit bewoonden, vormt voedsel vaak een directe link met een verleden dat op zoveel manieren ontoegankelijk is geworden.

Shihadi groeide op in Koeweit, waar ze aan de eettafel leerde over haar familiegeschiedenis. Inmiddels woont de kunstenaar in Israël, eten is ook daarom voor haar een dagelijkse manier om in contact te blijven met haar oorsprong. Zo is ze op een diepgaande manier verbonden met de Arabische cultuur, maar ook ontworteld. Naar eigen zeggen hoort ze niet meer helemaal bij haar Arabische familie en is ze in de Israëlische samenleving een verdachte vreemdeling.
Die meerslachtigheid komt misschien wel het beste tot zijn recht in het werk ‘Moeder en dochter’, een van de meer mystieke tekeningen die ze maakte. Daarin zien we een moerbeiboom die is uitgegroeid tot een indrukwekkend formaat, maar de boom is niet in de aarde geworteld, hij staat in een ton, en is dus letterlijk ‘ontworteld’. Dat de boom toch floreert wijst op de kracht en weerbaarheid van gevluchte Palestijnen.
Dit werk verwijst ook naar de boom die Shihadi’s grootmoeder plantte op de plek waar haar huis ooit stond. Sinds haar oma’s overlijden komt de familie van Shihadi samen op deze plek om haar te herdenken, te bidden, en de vruchten van de boom te eten.

Naast de olijfboom en moerbeiboom duikt de cactus veelvuldig op in de grijstinten van Shahidi. De cactus vindt zijn oorsprong in hetzelfde landschap als de Palestijnen, en staat daarom symbool voor Palestijnse cultuur. De plant representeert een fysieke en emotioneel verbintenis met het land, en is symbool geworden van onteigening, deels omdat de cactus vrijwel overal kan groeien. Het Arabische woord voor cactus, sabr, betekent ook: geduld. Die eigenschap is een belangrijke waarde in het Palestijnse verzet tegen de Israëlische bezetting en het geweld dat eruit voortvloeit. Natuurlijk wordt dit geduld hen opgelegd, en is geduld soms hun enige optie. Met haar minutieuze werk geeft Shihadi gestalte aan dit gevoel, en redt ze een landschap en cultuur van de vergetelheid.