De plaatsvervangende werkelijkheid van Stijn ter Braak

In het gezin van Stijn ter Braak (Groningen 1995) was kunst altijd aanwezig. Zijn vader, de stillevenschilder Mario ter Braak (Groningen 1960), is opgeleid aan Academie Minerva en zijn moeder heeft een eigen muziekschool. “Ik heb nooit les gehad van mijn vader en hij heeft me ook niet nadrukkelijk gestimuleerd om te gaan schilderen toen ik jong was. Voor mij was het kunstenaarschap wel iets vanzelfsprekends, omdat mijn ouders lieten zien dat je in de kunst een normaal en financieel zeker bestaan kan hebben. In ons gezin met vier kinderen hoefden we er in elk geval niets om te laten. Ik was vijftien toen ik op het gymnasium in de tekenles een opdracht kreeg om een dier te schilderen en daar had ik zoveel plezier in, dat ik daar thuis aan verder werkte. Ik zag dat het me lukte een geloofwaardig schilderij te maken. Ik begon toen ook andere figuratieve schilderijen te maken van een wasbak bijvoorbeeld en een zelfportret.”

De vanzelfsprekendheid van de schilderkunst die Stijn ter Braak ontdekte is nu precies wat hij in zijn werk bevraagt. Voordat hij naar de kunstacademie ging maakte hij graffiti op straat en in het verlengde daarvan maakte hij in 2013 een geschilderd zelfportret op de muur van een garagepark in de buurt waar hij opgroeide. Qua stijl doet dit kleine schilderij enigszins denken aan een zelfportret van Hendrik Breitner. Het schilderijtje is nog altijd te zien op die Groningse garagemuur, al is het inmiddels door blootstelling aan het zonlicht danig verbleekt; de kleur is er nagenoeg uitgetrokken. Stijn ter Braak besloot dat hij goed wilde leren schilderen en kreeg het advies naar een academie in België te gaan. “De Koninklijke Academie voor Schone Kunsten – KASK – in Antwerpen maakte meteen indruk op mij en daar werd ik aangenomen. Ik heb er mijn driejarige bachelor en de eenjarige masteropleiding schilderkunst gevolgd en ik ben in 2018 afgestudeerd.“

Drie jaar later heeft Stijn ter Braak in Antwerpen een kunstenaarspraktijk opgebouwd die tegelijkertijd weloverwogen en radicaal is. Dergelijke discrepanties en paradoxen zijn typerend voor zijn benadering van het kunstenaarschap en het medium van de schilderkunst die hij vooral ook sculpturaal uitwerkt, waar hij ook al een performatieve en conceptuele uitwerking aan gaf.

Nu is in galerie Mieke van Schaijk in ’s-Hertogenbosch zijn op ware grootte nagebouwde installatie ‘Mijn badkamer’ te zien waarin hij de illusie van de schilderkunst op dubbelzinnige wijze tastbaar maakt. In de klassieke schilderkunst wordt de ruimtelijke werking van figuratie overtuigend in het platte vlak gerealiseerd, maar Stijn te Braak intensiveert de daadwerkelijke aanwezigheid der dingen. Deze badkamer was eerder te zien in Lichtekooi Artspace in Antwerpen waarvoor Melanie Deboutte, directeur en conservator van het Roger Raveel Museum, een toelichting schreef. Ze typeert het werk van Ter Braak als ‘een poging tot ontrafeling van de werkelijkheid’. Dat is een rake beschrijving, want er zit een randje aan al zijn werk dat het volkomen overtuigend maakt als een werkelijkheidsvoorstelling maar het is ook de bevestiging van de pure verbeelding die hij tot stand brengt. De weg die heeft geleid naar deze uitwerking van schilderkunstige mogelijkheden om het leven manifest te maken, is de uitkomst van het consequent beproeven van zijn werkwijzen.

“Ik ging naar de KASK omdat ik was betoverd door de academie, de geschiedenis ervan, het gebouw en de faciliteiten, de docenten en de onderwijsvorm. De discipline die er heerste binnen de hiërarchie van de Vlaamse kunstpraktijk was in tegenspraak met het meeste van wat ik uit Nederland kende. Ik moest dat beeld van de academie in de loop van mijn studie ook weer onttoveren, omdat zo’n school vooral functioneert binnen een bubbel met eigen regels. Ik ben daarom in het derde jaar een Erasmusuitwisseling gaan doen op de academie in Berlijn. Dat was voor mij een soort bootcamp om me een andere benadering van de kunst eigen te maken. In Antwerpen werd vooral veel geoefend en het gesprek over het werk verliep altijd via het materiaal. Het waarom van je werk of je positie als kunstenaar in de wereld kwamen minder aan de orde. In Berlijn gold een tegenovergestelde mentaliteit. Daar was context het uitgangspunt en waren er voortdurend allerlei seminars over bijvoorbeeld ‘Das Böse’ met als gevolg dat je zoveel bezig was met de betekenis van je werk dat je niet meer wist hoe je moest schilderen. Terug in Antwerpen had ik een heel andere energie en stortte ik me op cartooneske schilderijen en abstracte werken, als een verzet tegen de verwachtingen die men van me had. Je moet vooral heel koppig zijn binnen die indirecte cultuur van Antwerpen. Het gaat erom de ballon lek te prikken en iets binnenstebuiten te keren, er een twist aan te geven. Ik geef nu inmiddels zelf les op de KASK en ik probeer de wisselwerking tussen beide benaderingen in mijn aanpak tot uiting te brengen. Gelukkig is er in Antwerpen nu ook meer inhoudelijke dialoog en politiek debat. In mijn beleving kan iedere student zijn werk wel verklaren vanuit een verhaal, maar de sleutel om het belang ervan te beoordelen zit ‘m altijd in de details, een besef dat zeker ook op mijn eigen werk van toepassing is.”

Voor zijn afstudeerproject tijdens zijn master portretteerde hij zijn negen klasgenoten. Tegen de rigide achtergrond van een betegelde studioruimte in het academiegebouw plaatste hij een kruk en schilderde die situatie op ieder doek. Hij vroeg zijn modellen in die enscenering twee uur te poseren en maakte in die tijd een twee meter hoog portret. De reeks portretten doet zich voor als analyse van de onderlinge verstandhouding tussen kunstenaars die zich hebben te ontworstelen aan de achtergrond waaraan ze vastzitten. De vraag wat er voor hen in het verschiet ligt dringt zich nadrukkelijk op.

“Na voltooiing van die reeks had ik nog tijd over om te werken aan mijn eindpresentatie. Ik besloot om er een retrospectief van te maken, alsof ik al terugkeek op mijn carrière. Ik presenteerde ongeveer 400 werken die ik tijdens mijn academietijd had gemaakt, het resultaat van alle lessen die ik had gevolgd, in een boek dat ik ‘unselected’ noemde en tegelijkertijd maakte ik daar ook een keuze uit: ‘selected’. Ik plaatste die boeken in de academiebibliotheek tussen Basquiat en Bruegel, als een poging tot een relativering van de kunstcanon en een toenadering tot toekomstige studenten met dit boek als samenvatting van een studietraject.”

Na de academie had hij het idee dat hij voorlopig in zijn missie was geslaagd. Hij had willen leren schilderen en dat was hem gelukt. Nu stond hij weer met beide benen op de grond. Om wat geld te verdienen schilderde hij in opdracht enkele portretten, en hij kreeg een baan in het Antwerpse jazzcafé De Muze waar hij zich een jaar lang volledig aan over gaf. “In diezelfde tijd gaf ik ook les aan kinderen en ik zag drie jochies met allerlei gevonden materiaal een sculptuur bouwen met tape en een lijmpistool, een abstracte totem waar ze zoveel plezier in hadden dat ik dacht ‘dat wil ik ook’. Ik ben toen begonnen met voorwerpen uit mijn huiskamer te reconstrueren met materiaal dat ik op straat en bij het afval vond. Uiteindelijk heb ik zo mijn hele huiskamer op ware grootte in dat materiaal uitgevoerd. Het is heel organisch gegroeid en uiteindelijk getoond op uitnodiging van Lieven Segers in de Blikfabriek in Antwerpen. Het voelde nog steeds als schilderen, maar de oplossingen waren atypisch en ‘crappy’. Al die voorwerpen zijn eerder suggesties dan reconstructies. Kijk, op een schilderij zie je dat alles wat je hebt geschilderd gewoon ook verfvlekken zijn. Dat is met die objecten niet zo: opeens is het ene voorwerp het andere geworden. Het summum van dit werk is de context ervan die voor iedereen toegankelijk is en overtuigend als beeld voor ingewijden in de kunst. Een ander resultaat ervan was dat ik spullen die van mij waren als een product kon zien dat ik kon verkopen. Op mijn website ben ik toen een winkel begonnen ‘my stuff’ en via Instagram breng ik mijn spullen onder de aandacht. Ik laat ook op korte films zien hoe ik ze maak.”

In dit opzicht zet Stijn ter Braak iets voort dat door pop art kunstenaars is begonnen, maar zijn spullen zoals afgekloven appels zijn ontdaan van de steriliteit van in massa geproduceerde goederen. Vervreemding en ontregeling spelen bij hem een rol, maar vooral om iets openbaar te maken dat in de kunstmarkt altijd achter gesloten deuren gebeurt. Stijn ter Braak laat onomwonden zien hoe zijn werk in elkaar zit. ‘The secret of knowledge’ wordt door hem onthuld.

De een-op-een verbeelding van zijn huiskamer kreeg een vervolg in de installatie van zijn badkamer die nu in Den Bosch te zien is. Daarin wordt de weergave van de omringende voorwerpen van zijn particuliere bestaan een stap verder doorgevoerd. De haveloze, karige en rommelige badkamer die hij deelt met zijn vriendin is in alle trivialiteit minutieus en overtuigend uitgewerkt, terwijl wel onmiddellijk duidelijk is dat het hier om een kunstmatige nabootsing gaat. De crux van deze installatie is dat de buitenkant opzichtig bestaat uit karton en sloophout wat iedere vorm van illusie meteen in de kiem smoort, en dat het interieur een geestverschijning is van een bijna claustrofobische badkamer met doucheruimte. In de spiegel boven de wastafel is de gehele ruimte nog eens te zien. De verwarring is totaal bij de vaststelling dat de gesuggereerde spiegel ontbreekt en dat de ruimte nog een keer levensgroot is nagebouwd in een tegenovergesteld beeld achter het gat in de wand waarin je niet jezelf kunt zien. In die zin is deze lege ruimte het antwoord op ‘het verraad van de voorstelling’ van René Magritte en diens schilderij ‘La Reproduction Interdite’ waarin een man voor de spiegel staat die hetzelfde laat zien in plaats van diens spiegelbeeld. Bij Stijn ter Braak kun je voor de spiegel gaan staan wat je wil, maar je ontbreekt in het spiegelbeeld dat tot in de kleinste particulariteiten is weergegeven in materialen die niet zijn wat ze voorstellen. Het flesje Tabac after shave is niet anders dan een beschilderd portglas waarvan de steel is verwijderd.

Stijn ter Braak brengt met deze sculpturale uitwerking van de schilderkunst een plaatsvervangende aanwezigheid van de werkelijkheid als kunstwerk tot stand. Je vindt er als kijker geen plaats in. Je kunt erin gaan staan en naar kijken en dat is het enige voorrecht dat je hebt. Je kunt je verplaatsen in het onbestaande.

Hij is van plan om nog een derde werk te maken waarin zijn slaapkamer het onderwerp zal zijn in een tentoonstelling in het kunstenaarscollectief 019 in Gent in de loop van 2022. “Het is een smal concept om spullen na te maken met andere spullen totdat het er genoeg op lijkt. Het is wel een onuitputtelijke bron, maar vooralsnog beschouw ik mijn slaapkamer als de afsluiting van een drieluik. Eén van de ideeën die ik heb is om de ruimte 90 graden te draaien, het bed overeind te zetten en op de plaats waar mijn hoofd ligt een leegte te maken, zodat de kijker – als op een kermisattractie – er zijn hoofd doorheen kan steken. Ik moet nog zien of het wel werkt zoals ik het voor ogen heb. Het gaat er ook om wat het perspectief doet als je van een liggende vorm een staande maakt. Het gaat om het moment dat je je bed niet uit kunt komen. De intrinsieke motivatie om dit werk te maken is alleen geloofwaardig als ik mezelf er niet mee verloochen.”

Klik hier voor de website van Stijn ter Braak.

Klik hier voor de website van Galerie Mieke van Schaijk.