De Lotgevallen #9: Spiegel

Betreft: onderzoek LD23086-DT

Sliedrecht, 5 februari 2022

Geachte mevrouw C.Nuitjens / Foto Forensisch Instituut Rotterdam (FFIR),

Bij deze presenteer ik u de resultaten van ons onderzoek naar object LD23086-DT.
Alvorens dat te doen wil ik u nogmaals bedanken voor het inschakelen van Photolegere voor de research naar de betreffende afbeelding. U weet dat ons vak in diskrediet is geraakt door de zaak Van W., eind jaren nul. En welk een klap dat voor het vakgebied van het fotolezen was. Om weer serieus benaderd te worden, voor zo’n uitzonderlijk object nog wel, deed mij veel goed en ik denk dat ik daarin ook voor mijn vak- en echtgenoot, Otto Sprenger, kan spreken.

Ik heb het onderzoek persoonlijk op me genomen en afgerond, Otto heeft de controles grotendeels gedaan. U weet dat de originele daguerreotypie (die in het Stadtmuseum München ligt) beschadigd is en niet mag reizen. We hebben gewerkt met de historische druk die ons is aangeleverd en het high res (3441×2721) digitale bestand dat beschikbaar is.
We hebben vier maanden aan deze foto gewerkt. De afronding heb ik, door omstandigheden, alleen gedaan. Ik heb het hele proces een aantal keren herhaald, om zeker te zijn van de bevindingen. Alleen wat zich meermaals voordeed is opgeslagen en meegenomen in dit verslag. U kunt er zeker van zijn dat dit een waarachtig stuk geschiedenis is. Als u dit onderzoek opnieuw laat uitvoeren door een gecertificeerde collega, steek ik er mijn hand voor in het vuur dat het resultaat exact hetzelfde zal zijn.

Dit is de samenvatting van de definitieve duiding (geannoteerd rapport in de bijlage):

De beroemde daguerreotypie is gemaakt in 1838 door Louis Jacques Mandé Daguerre vanuit het raam van zijn fotostudio in de rue des Marais (heden hoek rue du Fb. Du Temple/place de la République), Parijs. Precieze datering is onbekend, wel weten we dat er een daguerreotypie is gemaakt om acht uur ’s ochtends en nog een tweede exemplaar rond het middaguur, midden in de maand juni. Deze analyse betreft de versie van acht uur, meestal aangeduid als ‘Boulevard du Temple’ ofwel ‘de eerste foto van een levend mens’. Analyse betreft uiteraard de gespiegelde versie van de originele daguerreotypie (zie bijlage), waardoor het uitzicht waarheidsgetrouw is. De blikrichting is zuid-oostelijk.
Dit uitzicht bestaat niet meer. Vijftien jaar na het nemen van deze daguerreotypie ging de Boulevard du Temple op de schop in de stedenbouwkundige herinrichting van Parijs door Georges-Eugène Haussmann. Zou men heden op deze locatie dezelfde richting op kijken dan zou men de Place de la Republique zien, met rechts in beeld het monument voor de Republiek, vele toeristen en een enkele demonstrant. Pas heel in de verte zou het restant van de Boulevard du Temple beginnen, iets boven het midden van de foto. Er zouden condensstrepen in de hemel staan. Er zouden heel veel fietsen in beeld zijn.
De sluitertijd bedroeg bijna 5 minuten (een proces dat Daguerre al aanmerkelijk had weten te versnellen). Voor onze analyse namen we een betrouwbaar tijdsraam van vier minuten. Aangenomen dat de daguerreotypie een ‘spiegel met een geheugen’ is (die premisse is de basis van ons vak) zien wij, na zorgvuldige detail-lezing, het volgende vastgelegd. Dat wil zeggen: dit gebeurde er op die ochtend, op die plaats, tussen 8:00:30 en 8:04:30 uur, voor de openstaande sluiter van de camera van Louis Daguerre.

Het is iets na achten ’s ochtends, half juni. Helemaal links in beeld wordt een huis van een nieuw dak voorzien. Er heeft een brand gewoed. De bewegingen zijn te kort en te snel om waar te nemen of hier wordt opgeruimd of dat er al een nieuw dak wordt voorbereid, maar er is bedrijvigheid door zes mannen.
Uit het middelste van de drie ramen op de eerste verdieping van het witte pand (voorgrond)  leunt gedurende korte tijd een jonge vrouw. Ze heeft zojuist een emmer waswater uitgestort in de goot. Het vuile water valt met een boog, glinsterend in het zonlicht, omlaag. De vrouw staart even roerloos in de verte, lang genoeg om te constateren dat het gaat om Else Bonner, een Duitse daghit die sinds enkele maanden in de stad werkt. Ze heeft blond of rossig, golvend haar in een knot en een vol, aantrekkelijk gezicht, ondanks een wat grove complexie. Else beëindigt haar korte mijmering,  haalt haar neus op en spuugt het water achterna, verdwijnt dan weer in het raam.
Er vliegt een zwerm duiven over, zeilt van linksaf in beeld en kiest dan, alsof ze een afslag neemt, de route boven de Boulevard du Temple om in de verte te verdwijnen. Er klinkt geratel van wielen op straat maar toch is de klapperende vleugelslag goed hoorbaar. Het is ongelooflijk hoe rumoerig en toch veel stiller een stad is zonder gemotoriseerd verkeer, een sensatie die bij elke historische fotolezing verrast.
Een verdieping hoger in hetzelfde pand is het gesloten gordijn een stukje open geschoven. Hier is korte tijd een sterk vermagerd gelaat zichtbaar, wellicht van een ouder persoon. Man of vrouw is niet duidelijk, wel zien we een rand van een witte muts; waarschijnlijk ligt hier een zieke op bed achter het raam. In de tijd dat deze persoon zich vertoont, komt een zwarte kat met drie witte sokjes uit het kleine dakkapelletje, loopt op haar dooie akkertje van links naar rechts over het dak en keert dan weer terug.

Komen we aan op de Boulevard du Temple. Daar is het een drukte van belang. Een komen en gaan van koetsen, handkarren, werklui, mensen die zich naar hun werk spoeden. Er kuieren enkele mannen over het linker trottoir, hun donkere jaspanden flapperen boven hun lichtgekleurde broeken. Aan de beweging in de bomen is te zien dat er een lichte noordoostelijke wind waait.
Vooral op het trottoir aan de rechterkant van de Boulevard du Temple noteren we veel bedrijvigheid: mensen gaan winkels binnen, iemand komt kippen afleveren, bijeengebonden aan de poten en zo te zien nog levend. Dienstmeisjes gaan deuren uit met manden aan de arm. Zij zijn moeilijk te traceren, ze lopen gehaast, in tegenstelling tot drie dames in jurken met ballonmouwen en strakke manchetten (hun silhouet is goed waarneembaar), die op dit uur al flaneren. Eén struikelt en valt bijna over een losliggende klinker, gelach klinkt op. Een tegemoetkomende heer licht zijn hoed. Het licht is het ochtendlicht van juni in een grote stad, helder en veelbelovend.
Noot: de Boulevard du Temple had in deze tijd de bijnaam Boulevard du Crime. Niet vanwege de criminaliteit, maar vanwege de vele theaters die sensationele voorstellingen over misdaad en schandalen brachten (zie: Les Enfants du Paradis, regie Marcel Carné, 1945). Op dit uur van de dag zijn die theaters – er is er een zichtbaar op rechts, het lagere gebouw onder de reclameschildering – natuurlijk gesloten. Wel is een van de bordelen al weer, of nog, geopend. Wat verderop, nog steeds op het rechtertrottoir ter hoogte van de leilinden, dralen twee dames die voorbijgangers aanspreken. Eén van hen heeft succes en neemt haar klant mee het pand in, de ander steekt daarna de boulevard over en verdwijnt uit het zicht.

Aan de voorgrond hebben we veel tijd besteed. Daar zien we de persoon die te boek staat als ‘de eerst gefotografeerde mens in de geschiedenis’: een man die lang genoeg heeft stilgestaan om uiteindelijk niet alleen weerspiegeld, maar daadwerkelijk vastgelegd te worden op de daguerreotypie. Hij staat op zijn rechterbeen, heeft zijn linkervoet op het kistje van een schoenpoetser geplaatst en houdt zijn handen achter de rug gevouwen. Zijn naam kunnen met 99% zekerheid geven: Jean de Marseille, een man van 27 uit – inderdaad – Marseille, kort geleden naar Parijs overgeplaatst. Een ambtenaar met een knap gekrulde snor die, op weg naar zijn werk, zijn schoenen laat bewerken door de helaas anoniem gebleven schoenpoetser.
Op dit punt van onze fotolezing heeft mijn Otto besloten hulp in te roepen van een externe expert. Er was namelijk onduidelijkheid over een significant persoon. Om 8:02:00 posteert Marseille zich om zijn schoenen te laten poetsen. De schoenpoetser buigt zich voorover en doet zijn werk. Om 8:02:45 verschijnt vanachter het witte pand, ter hoogte van de geparkeerde handkar, een jonge vrouw. Ze loopt het beeld in met een mand op haar heup maar verstijft als ze de klant van de schoenpoetser ziet. Ze zet de mand neer, beent op de man af en begint te schelden in Elzasser dialect (door Otto genoteerd). Armen in de zij, het hoofd naar voren. Ze loopt rood aan. Ze herkent de heer als de man die zich circa twee maanden geleden aan haar heeft vergrepen en nu verantwoordelijkheid op zich zou moeten nemen voor het kind dat ze draagt.
Volgens mijn lezing was deze jonge vrouw dezelfde persoon die we twee minuten eerder het waswater zagen weggooien op de eerste verdieping. Else Bonner. Ik herkende de vorm van haar opgestoken haar, haar stevige bovenarmen en haar wat grof-knappe profiel. Een meisje uit de provincie dat zich in een van de vele theaters langs de boulevard, op haar wekelijkse vrije avond, heeft laten charmeren door een man met redelijke inkomsten en weinig manieren. Dat dronken is gevoerd en in een steegje, ondanks tegenstribbelen, genomen is door de ogenschijnlijk nette mijnheer die haast had als een driest paard. Het is van alle tijden, we zien het helaas vaak. Misschien hel ik hier over naar interpretatie, maar ook dat is onderdeel van ons vak. Het is aannemelijk en werd bij de controle herhaaldelijk bevestigd.

Otto vond het echter nodig om een collega te consulteren over de identiteit van het meisje. Die collega had hij horen spreken op een congres waar hij alleen naartoe was geweest, vlak voor corona. Ik was destijds te druk met een langlopende, taaie opdracht voor een archief in Antwerpen en ik herinner me niet dat hij deze collega had genoemd toen hij van dat congres terugkwam. Maar het was een zeer bekwaam iemand zei hij, ‘een stukje jonger’ dan wij. Zelden zag je zo veel enthousiasme voor ons vakgebied bij een jonger persoon, volgens hem. Hij was haar gaan volgen op LinkedIn, ze deed hele interessante dingen. Hij liet me haar profiel zien (zelf doe ik niet aan de sociale media) en inderdaad, het zag er boeiend uit. Ze had grote opdrachten gedaan voor het V&A Museum en voor de fondation Lumière. Het leek me een goed idee. Zekerheid voor alles. Ik vond dat ze een gemelijk gezicht had, maar dat hield ik voor me.
Deze collega bleek in Harderwijk te wonen en daar ook praktijk te houden. Otto heeft zich met haar, ik volsta met haar initialen MD, in haar studio over de foto gebogen. Eén middag leek mij wel genoeg, er was geen reden voor twijfel. Maar er waren veel onduidelijkheden, vond hij. Zo veel beweging. Zo veel ruis. Bij zo’n prestigieuze opdracht moesten we alles uitsluiten. Nogmaals ging de historische afdruk mee, terwijl ik in de tussentijd verder ging met het digitale bestand.
Hij bleef die dag lang weg. Ik zette zijn maaltijd onder folie zodat hij die later in de magnetron kon opwarmen.
Bij thuiskomst, laat op de avond, zei hij dat ze er nog niet uit waren, maar dat MD interessante vergelijkingstechnieken gebruikte, vergelijkbaar met DNA-onderzoek. Ik had er mijn twijfels over, maar uitte ze niet. Het is in ons vak zo dat vele wegen naar Rome leiden, dat er ruimte is voor  – ik zei het al – interpretatie en alternatieve methodes. Die zijn zelfs nodig. Het kon zijn dat de collega een ander pad vond.
Otto was de volgende dag zwijgzaam. Ik vroeg hem waar de foto was, hij bleek hem in Harderwijk achtergelaten te hebben. Dat schokte me. Het is een doodzonde om aan ons toevertrouwd materiaal door te geven. Ik zag dat hij zich schaamde, hij liet zijn koffie koud worden op de ontbijttafel en is toen schielijk, veel te vroeg, de hond gaan uitlaten.

Op de daguerreotypie is op de boulevard een zwarte, bloemkoolachtige vorm zichtbaar. Deze is wel eens als boom of als schaduw van een boom geïnterpreteerd, maar dat sluit ik uit. De vorm heeft zelf ook een schaduw, het moet een object zijn dat daar gedurende iets langere tijd stil gestaan heeft en daarna weer in beweging is gekomen. Detail-lezing leidt tot de volgende conclusie: terwijl de dienstmeid Else daar – met recht – in het Duits staat te kijven snellen twee gendarmes toe. Die constateren dat zij een eerzame burger lastig valt, arresteren haar wegens verstoring van de openbare orde en slepen haar naar het arrestatievoertuig, een klein formaat koets, die vervolgens meteen vertrekt. Dit alles duurt nog geen anderhalve minuut. Daar is die vlek van afkomstig. Deze theorie is bevestigd door de administratie van de Parijse gendarmerie van het 11^e arrondissement, waar de arrestatie van E.Bonner in het onlangs gedigitaliseerde archief terug te vinden is. Alsook haar veroordeling tot drie weken celstraf, wat haar ongetwijfeld haar baantje heeft gekost. Gedurende deze hele handeling houdt de ambtenaar Jean de Marseille zich stoïcijns. Hij laat zich roerloos de schoenen poetsen met de handen op de rug. En belandt zo, als eerste mens in de geschiedenis, op de foto.
Otto reageerde na zijn plotselinge vertrek wekenlang lang niet op mijn berichten. Toen ik de foto uiteindelijk per aangetekende post, in de originele zuurvrije doos – dat wel – ontving uit Harderwijk heb ik gecontroleerd hoe de staat was (die was optisch goed) en hem daarna opgeborgen en aan u geretourneerd, voorafgaand aan dit eindverslag. Ik kon er niet meer naar kijken. Mocht uw restauratieteam constateren dat er toch beschadigingen zijn, of sporen of schadelijke vingerafdrukken, van hem of van haar, dan verzoek ik u zich te richten tot het in de bijlage vermelde tweede adres.

Het onderzoek naar  ‘Boulevard du Temple’ is hiermee afgerond. In de bijlage treft u nog de volledige lijst geconstateerde feiten met tijdtabel en coördinaten. Rest mij te zeggen dat het spijtig is dat zo’n  belangrijke figuur in de geschiedenis van de fotografie, de eerst vastgelegde mens ten slotte, zo’n banaal karakter blijkt te zijn. Maar het is niet aan ons om de geschiedenis te herschrijven. Haar trachten te reconstrueren is alles wat we kunnen doen.

Hoogachtend,
Ans Sprenger-de Jong / Photolegere