De kunstwerken die 2021 kleur gaven – volgens Lieneke Hulshof

Afgelopen jaar spraken Joke Alkema en ik de Britse auteur Olivia Laing over haar nieuwste boek Ieder een lichaam (2021). De aanleiding voor dit boek was dat Laing erachter wilde komen of het lichaam een opslagplaats is voor emotionele nood. In haar inleiding lees ik: “Al sinds mijn kindertijd had ik het gevoel dat ik iets in me opgesloten hield, dat ik ongelukkig was zonder te weten waarom en waardoor. Ik was zo verkrampt, zo verstijfd, dat ik als een dichtklappende muizenval terugschrok als iemand me aanraakte. Er zat iets vast en ik had een nerveuze drang om het los te krijgen.” Het is een intrigerend uitgangspunt, het idee dat oud verdriet terug te vinden is in iemands huid, bewegingen, botten of spieren.

Het mooiste interview dat ik dit jaar las stond afgelopen december in De Groene Amsterdammer, geschreven door Marja Pruis. Ze sprak met Manon Uphoff, auteur van het boek Vallen is als vliegen (2019). In dit boek beschrijft Uphoff haar zoektocht naar het steeds groter wordende, pijnlijke verleden, het trauma dat ze sinds haar jeugd met zich meedraagt en dat ze, wanneer haar zus sterft, niet meer kan wegstoppen. In het interview met Pruis kijkt ze terug op de lancering van het boek in 2019 en wat het opschrijven van haar persoonlijke geschiedenis voor haar betekent heeft. Ook zij wijst in dit gesprek naar het lichaam als opslagplaats. Als een plek waar trauma’s een tijdje mogen rusten voordat ze worden aangegaan. “Ik vond het zo fijn om de woordenboekdefinitie te lezen van trauma: dat het een verwonding is. Toegebracht aan een orgaan, of weefsel. Ik ben opgegroeid met de mythe dat als je met psychisch trauma te maken krijgt, met seksueel misbruik, incest, hoe je het noemen wil, dat de gedachte dan was: dat is zó erg, dat is zó verwoestend, dan ben je helemaal kapot, gewoon mataglap. Daar kun je niet overheen komen. Dat maakt het heel lastig om überhaupt iets waar je last of verdriet van hebt onder ogen te komen. Ook daar ben ik heel anders over gaan denken. Als onze hersenen iets moeten bevatten dat op dat moment te groot is om te dragen, om het te kunnen plaatsen of begrijpen, dan wordt het voor je ingekapseld en bewaard voor een moment dat je het wél kan. Dat vind ik grandioos.”

Tijdens de eindexamententoonstelling deze zomer van PXL-MAD in Hasselt (BE), die ik samen met Fenne Saedt bezoek, valt het werk van Osamah Salloom op. Het achterste hoekje van de kunstacademie is ingericht met zijn objecten van keramiek. Rechts aan de wand staat een waanzinnig sculptuur van een vrouwelijk figuur op een plankje. Ze doet aan Maria denken met haar hoofd naar beneden gericht en is gewikkeld in een doek. Salloom vertelt dat dit beeld als vanzelf ontstond. Toen hij nog een kind was, overleden zijn ouders. Inmiddels woont hij al een tijd niet meer in zijn geboorteland en lijkt niet alleen de grond waarop hij werd geboren ver weg te zijn, maar ook de herinneringen aan zijn jeugd. Terwijl hij tijdens zijn afstuderen met klei in de weer was, moest hij denken aan zijn moeder, aan de vrouw die hij al zo lang niet meer had gezien. En voor hij het wist ontstond dit beeld, het leek zich zomaar aan te dienen.

Aan de andere kant van de muur hangen twee gebedskleden, gemaakt uit klei. Het zijn kwetsbare sculpturen, de linker laat al een scheur zien. Het zijn kleden gebaseerd op die in zijn ouderlijk huis. Terwijl zijn vader aan het bidden was met zijn knieën op het kleed, klom de kleine Salloom speels op zijn rug. Hij denkt er met plezier aan terug.

De paar vierkante meter van het academiegebouw gebruikt hij om de herinneringen aan zijn ouders terug te halen die nog ergens in zijn lichaam huizen en hij geeft ze een fysieke verschijningsvorm.

Na het overlijden van haar vader lukt het Eva Spierenburg een tijd niet om kunst te maken. Ze heeft in die periode veel last van haar lijf. Op een gegeven moment besluit ze dagelijks korte lichaamsobservaties te doen, ze wil haar spanning en pijn begrijpen. Ze legt vast hoe haar lichaam verandert door het verdriet en er begint in die periode een visueel dagboek te ontstaan. Ze tekent alledaagse observaties van haar lichaam, de ruimte tussen haar benen bijvoorbeeld, maar ook de vorm van haar ademhaling. Het zijn registraties van een lichaam in een periode van rouw. Observeren en tekenen blijken gereedschap te zijn om het maken weer aan te zwengelen.

Het dagboek heeft de vorm van een leporello die ze uiteindelijk op textiel laat afdrukken. In het doek zijn fysieke en mentale gevoelens van rouw gevouwen die zich niet in taal laten vangen, lees ik op de website van het Kunstenlab in Deventer. Daar in Deventer staat op dit moment de installatie ‘Drifting stones and a broken bird’ van Spierenburg waarvan dit dagboek het vertrekpunt is. Ze heeft een reeks nieuwe sculpturen, schilderijen en video’s gemaakt naar aanleiding van de observaties die ze deed van haar eigen lichaam. Door de tentoonstellingszaal heen speelt Spierenburg in allerlei werken met de grens tussen binnen en buiten; wat wordt zichtbaar en wat blijft verborgen? Er staan een soort vitrines van steigerbuizen waar plastic materiaal overheen is gespannen, je kan er niet helemaal doorheen kijken, het zicht blijft diffuus.

Geen bezoeker heeft echter de tentoonstelling daadwerkelijk gezien, want op de eerste dag van de nieuwe lockdown zou haar expositie openen. Eigenlijk speel ik dus vals, want ook ik heb het werk niet in het echt gezien. Ik zou een openingswoord houden en belde met Spierenburg als voorbereiding. Ze stuurde me wel foto’s van haar nieuwste werken en door met haar te praten heb ik het gevoel dat ik het werk deels ervaren heb. Ze zei mooie dingen aan de telefoon. Over hoe bepaalde gebeurtenissen, ook alledaagse, worden gearchiveerd in je lichaam. En hoe ze haar eigen lichaam ging zien als een afspiegeling en opslagplaats van heel veel jaren leven. Haar nieuwste werk gaat, denk ik, dan ook niet over de dood, maar eigenlijk veel meer over dat leven. En over het vinden van nieuwe vormen wanneer je die opgeslagen emoties in het lichaam probeert aan te kijken.

In verband met de nieuwe Coronamaatregelen is het Kunstenlab met ingang van zondag 19 december t/m vrijdag 14 januari 2022 gesloten voor publiek. De geplande opening van de tentoonstelling op zondag 19 december is uitgesteld. Ze organiseren een nieuw feestelijk moment om de tentoonstelling alsnog onder de aandacht te brengen. Klik hier voor meer informatie.