De kunst van twee vreemde Friezen – Op atelierbezoek bij Kaneli & Smit

Als je opgroeit in een kleine plaats dan komt er een moment dat je denkt, ik moet hier weg. Lou Reed bezong dat gevoel in Small Town op het album ‘Songs voor Drella’ dat hij met John Cale maakte over Andy Warhol: “You hate it and you’ll know you have to leave”. Stijn Smit kende die drang maar al te goed, in tegenstelling tot zijn partner Irem Kaneli. Zij groeide op in een metropool en had in Istanbul juist het verlangen naar leegte en ruimte die zij in Noord-Europa dacht aan te treffen.

Stijn Smit wist wel hoe die verlatenheid eruitzag in Schingen, een dorp met 41 huizen en een beklemmende sociale controle, zo’n vijftien kilometer van Harlingen waar hij nu met Irem Kaneli in een voormalig schoolgebouwtje woont en werkt. Als het naburige dorp Slappeterp heet, kun je je voorstellen dat je op je zestiende maakte dat je er weg komt. Na een mislukte poging om in Zwolle aan de grafische school te studeren ging hij naar Academie Minerva in Groningen om aan de afdeling autonome kunst tot schilder te worden opgeleid. “Mijn vader was illustrator en knipkunstenaar. Ik ging eerst ook naar de afdeling illustratie op Minerva, maar daar bleek dat ik me niet aan de opdrachten kon houden. Ik zag het kunstenaarschap toen vooral als een manier om niet normaal te hoeven zijn.”

De ouders van Stijn Smit komen uit Haarlem en hoewel hij zelf in Friesland is geboren, wordt hij niet gezien als iemand die er vandaan komt. Hij is er gekomen. Hij is een buitenstaander die zich desondanks als vanzelf het gebied eigen heeft gemaakt. Dat begon al toen hij in Groningen studeerde en na verloop van de tijd de stad verliet om in het Oost-Groningse Midwolda te gaan wonen: “Groningen is nog leger dan Friesland. Je hebt aan vier kanten de totale horizon van een eindeloze uitgestrektheid.”

Irem Kaneli behoorde van jongs af tot een minderheid als een in Turkije geboren wereldburger met wortels in de Grieks sprekende Oost-Romeinse ofwel Byzantijnse (Rum) minderheid waar haar vader een vertegenwoordiger van was. Ze is de laatste Kaneli (Κανέλλης) van haar familielijn. “Mijn vader was opgeleid als architect en werkte als grafisch ontwerper. Ik heb altijd getekend en geschilderd omdat het voor mij een reddingsmechanisme was. Mijn vader en moeder lagen in scheiding in mijn vroege kinderjaren en zo kon ik me tijdens hun ruzies in een andere wereld terugtrekken. Omdat mijn beide ouders kunstenaars waren, kreeg ik – pas twee jaar oud – al olieverf en doeken en ging schilderijen maken. Na een tentoonstelling, die mijn vader organiseerde met mijn schilderijen als tweejarige, kwam ik ermee in de krant als wonderkind.”

In Nederland kwam ze als vreemdeling in de procedure-molen terecht. Zes jaar lang had ze de zogenaamde nul-status en het duurde veertien jaar voordat ze Nederlander kon worden: “Ik ben nu een vreemde Friezin.”

Ze ging studeren in Groningen omdat ze, na de academie in Istanbul waar ze als schilder was opgeleid, een vervolgopleiding in Nederland wilde doen, maar niet in Amsterdam of de Randstad maar in het Noorden. In Groningen was Minerva-directeur Petri Leijdekkers in 1996 de Frank Mohr Academie begonnen, een zogenaamde tweede fase opleiding schilderkunst en nieuwe media die met de invoering in 2002 van het bachelor-masterstelsel een masterstudie werd. Irem Kaneli behoorde er in 1996 tot de eerste lichting studenten die onder leiding van geometrisch abstract schilder Ton Mars en kunsttheoreticus Katalin Herzog aan deze studie begon. “Ik had in Turkije voor de academie een gymnasium-achtige opleiding gedaan in het selectieve, onafhankelijke Amerikaanse Robert College en ik was verzot op natuurkunde. Ik was geïnteresseerd in natuurkrachten, geologie en biologie en scheikunde. Ik vond daarvoor weinig weerklank bij de vaste begeleiders in Groningen en voelde me meer aangetrokken tot gastdocenten als JCJ Vanderheyden.”

In Groningen kregen Stijn Smit en Irem Kaneli een relatie. Na hun afstuderen begonnen ze afzonderlijk een praktijk in de schilderkunst, maar de wisselwerking tussen beiden groeide. De overeenkomst in hun werk was een bepaalde vorm van surrealisme. De weloverwogen figuratieve schilderijen van Stijn Smit hadden veelal een metaforisch karakter en bevatten maatschappijkritische vingerwijzingen zonder die er dik bovenop te leggen. Irem Kaneli had een abstractere beeldtaal in een meer tekenachtig, direct handschrift en ze gebruikte afwijkende materialen zoals modder om mee te schilderen. Hun samenwerking begon doordat ze samen voor het Groningse Grand Theatre gevelborden maakten in heldere, grafische contrastrijke beelden met een heldere boodschap.

Vanaf 2007 vormen ze het kunstenaarsduo Kaneli & Smit en hanteren ze een werkwijze als twee-eenheid. Ze delen hun leven en werk. Stijn Smit: “Ons werk hadden we nooit enkel uit onszelf tot stand gebracht. We zijn een soort tweeling geworden. We gaan met elkaar om zoals vogels met elkaar kunnen vliegen in een zwerm, alleen zijn wij een zwerm van slechts twee vogels. We hoeven elkaar niet veel uit te leggen. We handelen met de materie en verstaan ons met natuurlijke processen.”

Op de website van het duo is een film te zien waarop ze gezamenlijk met natuurlijke materialen geassembleerde kwasten aan een boomtak die in de verf en modder wordt gedoopt een schilderij maken. De een neemt als vanzelfsprekend de handeling van de ander over. Het is een ontroerend harmonisch proces dat toch ook laat zien dat beide kunstenaars hun eigen impulsen niet veronachtzamen, maar ze vullen elkaar wonderwel aan.

Hun betrokkenheid bij het Friese erfgoed blijkt uit de aard van hun veelzijdige werk. In hun atelier staan schaalmodellen van tientallen Friese kerken gemaakt uit plaatselijke klei waarmee ze hun verstandhouding met het land benadrukken. “Al die Friese kerkjes hebben een eigen karakter en die kun je zo ervaren. Je houdt de geschiedenis van het land dan in je hand.”

Kaneli & Smit zijn weliswaar vergroeid met Friesland waar ze tegelijkertijd de vreemde eenden in de bijt zullen blijven. Toch verstaan ze zich goed met hun directe omgeving. “Als we hier iets laten zien komen ook de buurtbewoners wel kijken. Ze nemen het in zich op als een spons. Zoals onze ‘Piramide van Nederlandse Bodemlagen’ waarin we de grondlagen van Nederland laten zien. We hebben twintig meter diepte gecomprimeerd tot vijf meter om zichtbaar te maken wat er onder onze voeten ligt. Deze sculptuur is gemaakt van de grond die vanaf honderdvijftigduizend jaar geleden de Nederlandse bodem heeft gevormd: keileem, podzol, zand, gyttja, veen en klei. De blauwe punt van de piramide verwijst naar de lucht en de hoge vloeden uit het verleden. Al die grondlagen hebben ooit de horizon gevormd.”

In hun gezamenlijke werk hebben Kaneli & Smit zich overgegeven aan het landschap waarvan zij deel uit zijn gaan maken, het kwelderlandschap van het gebied aan de Waddenzee in Friesland en Groningen. Ze begonnen hun serie “Eb & Vloed Schilderijen” in 2009 aan de Groningse Waddenkust, Nieuwe Statenzijl op een paar meter afstand van de grens met Duitsland.  Ze vestigden zich in 2014 een aantal jaren in Marrum, vlakbij Holwerd waar de boot naar Ameland vertrekt, om een verdieping te brengen aan hun getijdenschilderijen. Het gebied heet Noard-Fryslân Bûtendyks (het Noorderleeg), een natuurgebied waar nieuwe landaanwas van zilte graslanden ontstaat door slikafzetting na een hoge vloed. Als het water bij eb weer wegloopt blijft dan de modder liggen die geleidelijk droger wordt en begroeiing krijgt.

Kaneli & Smit: “Door dat natuurlijke proces raakten we gefascineerd door het getij. Je voelt je in dat gebied als een wolf in de toendra. Je ziet iemand al vanaf twintig minuten in de verte aankomen. We prepareerden grote doeken die we verticaal in de getijdenzone plaatsten waar door eb en vloed klei en slik wordt afgezet. We zijn daarmee zelf gaan schilderen door de modder uit de zee op het doek aan te brengen en te laten lopen. Als de zee met vloed stijgt en met eb daalt laat die beweging sporen na. Het water spoelt de modder eraf, maar zet ook sediment af. Zo ontstaat in wisselwerking tussen ons en het getij dan het werk. Diatomeeën of kiezelwieren vormen plekken op het door ons geprepareerde doek. Je ziet tot waar het water is gekomen, het zogenaamde vloedmerk. Dat kan heel helder zijn, maar is soms ook diffuus. We noemen het weleens de kus van de zee.”

Deze specifieke werkwijze van Kaneli & Smit levert veelzijdig werk op in allerlei variaties. Als in situ kunstenaars is de locatie waar ze werken sterk van invloed op het resultaat van hun modus operandi. In hun werk- en leefruimte in het schoolgebouwtje in Harlingen waar ze de laatste jaren verblijven is werk in alle soorten en maten te zien: kleine traditioneel aandoende landschapjes en grotere doeken die in hun gedaante refereren aan Fluxus en Zero kunst door hun natuurlijke minimalisme. “Het schilderij wordt bij ons ook een landschap, als het ware een zelfportret van de zee. Schilderkunstig bezien beperken onze schilderijen zich niet tot de oppervlakte van het doek. We bewerken ook de achterkant en de zijkanten, maar vooral ook de binnenkant van het doek. Omdat we met tijdsverloop werken zou je ons werk, dat verwant is aan landart, ook slow art kunnen noemen.”

In 2018 maakten Kaneli & Smit in het kader van ‘Leeuwarden culturele hoofdstad van Europa’ hun monumentale drie meter zesenzestig hoge ‘Waterpanorama’ met een doorsnee van 21 meter waarin ze de getijdenbeweging bij Holwerd gedurende één maan-dag van 24 uur, 50 minuten en 28 seconden hebben verbeeld. Deze immense architectonische installatie, voorzien van een soundscape van Tristan Visser, werd uitgevoerd in samenwerking met architect Alex van de Beld en Joop Mulder van Sense of Place en kon gedurende de culturele hoofdstad manifestatie op het binnenplein van het Aegongebouw in Leeuwarden door het publiek worden bezocht. “Voor de soundscape heeft Tristan Visser langs de Waddeneilanden onder water geluiden opgenomen. Het viel hem op hoeveel geluidsvervuiling er is. Windmolens en scheepverkeer maken een enorme herrie die onder water ver draagt. Het doet je beseffen dat de mens deel is van de natuur en zijn ingrepen ook, maar dat de mate daarvan helemaal uit balans is geraakt. Die ingrepen zijn duidelijk te ver gegaan.”

Vijf jaar later hebben Kaneli & Smit de helft van het werk geïnstalleerd in de loods van zeesleepboot Holland aan de Nieuwe Willemshaven in Harlingen. Op een met assistentie van studenten van de Academie Minerva blauw geschilderde achtergrond hebben ze Waddenzeeklei de grafiek van de getijdenbeweging als een golvende lijn met de hand aangebracht. De natte zeeklei hebben zij over de hele lengte van het werk langs de panelen naar beneden laten druipen in strakke verticale lijnen als een ritmische tijdsregistratie. De precieze weergave van de getijdenbeweging is zo gelijktijdig rationeel als fysiek en visueel te beleven.

“We zijn geen theoretische, notitie makende kunstenaars. Ons werk is niet enkel analytisch, je voelt het ook. Het is een reële ervaring die je simpelweg kunt ondergaan. We zijn constant bezig met de getijden. Het is een dagelijkse bezigheid. We kiezen zorgvuldig periodes die we willen weergeven en welke NAP-hoogtes ermee zichtbaar worden gemaakt. We hebben een project voor ogen waarbij een getijdenrobot – een ‘mudbot’ – beeldend informatie verstrekt over de werking van de getijden, het ontstaan en de verschuivende beweging ervan langs de hele Nederlandse kust van Cadzand tot Noordoost Groningen. Op onze website geven we op de pagina ‘Getijdentekenaar’ aan de hand van de actuele waterdata van Rijkswaterstaat in real-time grafieken en animaties het getij van Nederland weer. Elke kustlocatie heeft zijn eigen vingerafdruk. Geen enkele dag is hetzelfde. Die getijdencurve langs de kust is voor ons een vervlochten lyrische beweging die we het DNA van Nederland noemen.”