De kunst als een vangnet voor ideeën – over het werk van Aafke Bennema

De beeldtaal Van Aafke Bennema (Eelde 1965) is erop gericht om formele aspecten vanzelfsprekend te laten samenvallen met haar inhoudelijke overwegingen. Het is een werkwijze waarvan de persoonlijke invulling een eigenzinnig en onderscheidend karakter heeft. De grote zorgvuldigheid van de structuur en de compositie van ieder schilderij staat in vreemd contrast met de vrijheden die ze zich in de verbeelding veroorlooft. De figuratie in haar werk is slechts tot op zekere hoogte herkenbaar. In vroeger werk, toen ze portretten en landschappen maakte, was dat anders, al had ze nooit een realistische weergave als doel. Altijd ging het erom ergens doorheen te kijken, een textuur te ontleden en bloot te leggen. Deze intentie is tot op de dag van vandaag een drijfveer voor haar schilderkunst. De laatste jaren maakt ze ook textielwerken die een meer abstracte uitwerking krijgen.

In 1990 studeerde Aafke Bennema af aan de kunstacademie van Arnhem. Aansluitend deed ze de vervolgopleiding ‘Ateliers Arnhem’, een van de voorgangers van de latere masteropleiding Dutch Art Institute. Tijdens haar opleiding was Marten Hendriks (Doetinchem 1941) een van haar docenten. Dik dertig jaar later heeft ze hem gevraagd om met haar de solotentoonstelling ‘Don’t fill the gap, do not complete the grid’ in Circa dit… in Arnhem in te richten. “Ik weet van hem dat hij nietsontziend is als het gaat om keuzes maken die de expositie als geheel ten goede komen. Hij heeft me ervan overtuigd dat ik ook objecten die ik als uitgangspunt neem voor mijn schilderijen een plek moest geven en dat voorafgaande schetsen en proefjes helpen om inzicht te krijgen in het ontstaansproces van het werk.”

Aafke Bennema heeft altijd een grote belangstelling gehad voor creatieve vakken. Ze maakte muziek en speelde gitaar, piano en accordeon en ging na haar middelbare school naar een opleiding moderne dans. Na een jaar kwam ze erachter dat het collectieve werkproces van de dans haar niet lag en stapte ze over op een lerarenopleiding Tekenen, maar omdat ze het lesgeven niet ambieerde koos ze voor de opleiding Vrije Kunst in Arnhem en daar vond ze haar echte bestemming.
Aafke Bennema: ‘Thuis werden mijn broer, zus en ik gestimuleerd om onze interesses te volgen. Mijn vader was wetenschapper maar schilderde ook. Mijn zus is historicus en journalist geworden en mijn broer fotograaf. In mijn praktijk als schilder zie ik steeds meer ruimte om ook andere middelen te gebruiken. Ik zou wel meer met soundscapes willen doen, maar ik kan niet alles. In de muziek heb ik altijd geïmproviseerd, noten lezen kan ik niet. Het is wel altijd melodieus wat ik maak. Om te kunnen schilderen en mijn gezin te onderhouden heb ik altijd ook andere dingen gedaan. Ik ben toch gaan lesgeven bijvoorbeeld, maar de laatste jaren werk ik parttime in een winkel voor kunstenaarsbenodigdheden, dat aansluit bij mijn kunstenaarschap. Ik spreek daardoor veel kunstenaars over het vak. Ik woon en werk in een kunstenaarscomplex in de voormalige Saksen Weimar Kazerne met mijn man Marcel Kronenburg die ook kunstenaar is en onze twee kinderen. Onze buren zijn collega-kunstenaars. In mijn dagelijkse leven is daardoor alles doordrongen van het kunstenaarsbestaan.”

In haar solotentoonstelling maakt die alledaagse realiteit een vanzelfsprekend onderdeel uit van de presentatie. Objecten uit haar huis en schetsen daarvan hebben een plaats gekregen in de nieuwe ruimte van Circa dit…, de door Ruud Bruinen gecoördineerde projectruimte voor kunstenaars in de Varkensstraat in de binnenstad van Arnhem. Bennema laat er schilderijen van de afgelopen zes jaar zien en wand- en vloerobjecten van touw en textiel.

Wat Aafke Bennema ook maakt, iedere compositie heeft een organisch, natuurlijk gehalte, zozeer dat zelfs portretten en stillevens een landschappelijk kaliber hebben. Haar vroegste werk werd al gekenmerkt door de wisselwerking tussen banale alledaagse voorwerpen zoals een cakeblik en een lap textiel in een schilderidioom dat een van de werkelijkheid ontdaan karakter had.
Aafke Bennema: “Ik ben er mee bezig om natuurlijke processen die grillig en onvoorspelbaar zijn in mijn werk een eigen logica te laten volgen die zichzelf vormgeeft. Dat wil niet zeggen dat ik niet zorgvuldig nadenk bij elke stap die ik zet met betrekking tot vorm, compositie, materiaal en structuur. Bij de schilderijen werk ik volgens een idee, en bij de touw- en textielwerken zet ik vooralsnog vooral een mechanisme in werking dat ik moet sturen. Ik maak ze pas sinds 2017 omdat ik door omstandigheden niet aan schilderen toekwam en toch beeldend wilde blijven werken. Ik begon er zonder enige pretentie aan, zonder te weten waar ik uit zou komen. Ik had sinds mijn jeugd niet meer met textiel gewerkt. Ik heb ontdekt dat ik het proces kan sturen en materiaalcombinaties kan maken en al doende steeds meer leer, weet en ontdek.”

In het begin hadden haar textiele werken nog een gebruiksfunctie. Een van de werken in de tentoonstelling ziet er grauw en platgetrapt uit, wat ook werkelijk het geval is. “Dat werk heeft een paar jaar dienstgedaan als vloerkleed in mijn huis en zag er eerst veel frisser uit.” De touwwerken die ze sinds 2017 maakt, begon ze in samenwerking met een touwfabriek die haar de veelal synthetische materialen beschikbaar stelde. De vlecht- en knooptechnieken die ze zich eigen maakte, leverden een aantal werken op met de voor haar zo typerende open ruimtelijkheid. De mazen in het net, de gaten in het raster dragen bij Bennema net zo bij aan de aan de aard van de compositie als het tastbare materiaal. De textiele objecten hebben een abstracte, vloeibare gedaante die wordt versterkt door contrastrijke, felle kleurstellingen. Anders dan haar schilderijen zijn deze textielreliëfs lastiger onmiskenbaar als werk Aafke Bennema te identificeren. Naarmate ze er meer maakt, ontstaat uit haar persoonlijke handschrift toch het opengewerkte en transparante beeld dat ook haar schilderijen hebben. Waar in haar schilderijen tastbare, dode objecten een amorf en universeel levendig aanzien krijgen, ontwikkelen haar textiele werken als handmatige gevormde structuren een vangnet voor ideeën.
In het monumentalere werk dat ze op loopafstand van de expositie in de Arke Noachstraat in een etalage laat zien, wordt duidelijk dat de abstracte touwwerken houvast bieden om inzicht te krijgen in de gelaagde opbouw van haar werk. Je hebt letterlijk iets om je aan vast te houden. Dit grote touwwerk doet zich bij wijze van spreken voor als een Arnhem Boogie Woogie, een beweeglijk, dansant en tribaal ogende eigentijdse interpretatie van een neoplastisch experiment.

Bennema: “Mijn werk hangt voor een deel samen met de beschrijving van maatschappelijke ontwikkelingen door de socioloog Zygmunt Bauman (1925-2017) die spreekt over de ‘fluid modernity’. Hij ziet als kenmerk voor onze tijd dat het leven bestaat uit processen die opkomen en wegvloeien en allerlei onzekerheden met zich meebrengen. Dat zie je in de samenleving concreet terug in de vorm van bijvoorbeeld flexcontracten. In zijn boek ‘Liquid Fear’ concludeert hij dat door toenemende globale problemen mensen in een angstcultuur leven. Hij licht dat toe aan de hand van het beschrijven van maatschappelijke types die elkaar in de tijd opvolgen en vervangen. Waar in de negentiende eeuw de boswachter een functie had om de natuur in stand te houden en in alles orde schiep door bepaalde ingrepen te doen, is in latere jaren een tuinman iemand die zuiverheid in een afgebakende gebied realiseert door maakbare natuur tot stand te brengen. De huidige mens ziet hij als een jager die handelt vanuit egoïsme en niet kijkt naar wat hij achterlaat. Ik zie het niet per se zo gitzwart als Bauman, maar ik herken die processen wel en daar heb ik het over in mijn werk. Ik heb geen pasklaar antwoord hoe het uitpakt, maar breng in kaart hoe ik het ervaar.”

De recente schilderijen van Aafke Bennema hebben hun kader verloren en zijn instabieler geworden. De grillige omtrekvormen bevestigen dat ze een vloeibaar gebied schildert waarin voorwerpen wegsmelten, oplossen, verdampen of bevriezen. In een uitstalkast met tal van vakjes die ze in de tentoonstelling heeft opgenomen laat ze spullen zien die op haar schilderijen een rol spelen.
Bennema: ”Het zijn van die dingetjes die iedereen wel in huis heeft die onderweg zijn richting de vuilnisbak, maar die je nog niet hebt weggedaan. Je weet niet wat je met die spullen aan moet en tegelijkertijd koester je er een liefde voor. In het schilderij ‘Things Falling’ heb ik in fluorescerende kleuren objecten geschilderd die aan het kapot gaan zijn in een soort vrije val. Het zijn dingen uit mijn eigen huishouden. Ik probeer me te verhouden tot waar ik onderdeel van uitmaak. In ‘Freezer’ heb ik het ijslandschap geschilderd dat je aantreft in het vriesvak van je koelkast, een tafereel dat je liever niet ziet. In ‘Claytrial’ heb ik een klei-installatie van Urs Fischer (Zürich 1973) dat ‘Ja’ heet als uitgangspunt genomen; gekke bizarre bouwwerken van klei die half uit elkaar vallen, verdrogen en verkruimelen.”

De schilderijen leveren nauwelijks een herkenbaar schouwspel op, maar wel een tegelijkertijd verleidelijk en ongemakkelijk fantasma dat puur schilderkunstig op zichzelf staat en een standpunt inneemt. Bennema: “Ik streef ernaar om de illusie van het schilderij als belevenis van een momentum te laten ervaren. Je ontdekt meer in het beeld omdat het niet vooropgezet is. Er gebeuren dingen die je niet kunt voorspellen. Wat ik wil maken en waarom is veranderlijk, maar niet vrijblijvend. Ieder beeld krijgt zijn eigen logica en is telkens weer anders.”

De tentoonstelling van Aafke Bennema in Circa dit… is nog tot en met 7 november 2021 te zien. Zie: www.circadit.nl

Alex de Vries