De kleur van het onbestemde

Precies twee jaar geleden schreef ik in opdracht van Mister Motley een stuk over de relatie tussen de kleur blauw en somberte. Ik had net een serie over kleurervaringen bij het tijdschrift afgesloten en in een gesprek over nieuwe mogelijkheden opperde de hoofdredacteur dat ik over kleur kon schrijven aan de hand van een actualiteit. We hadden dit gesprek in december 2019 en Blauwe maandag was de eerste te prikken nieuwstijding. Ik begon mijn speurtocht naar blauwe kunstwerken met tegenzin. Ik ben zelf namelijk in januari, februari en maart opgelucht en opgewekt. Ik heb een hekel aan december en geniet van de continuïteit van de wintermaanden in het nieuwe jaar. Dus de derde maandag van januari is voor mij in de regel geen dieptepunt. Hoe moest ik hier dan over schrijven? Daarbij begon ik het stuk voor Blauwe maandag ook niet enthousiast omdat ik helemaal niet van blauw houd. Mensen uit Europa denken daar gemiddeld anders over, uit tests komt steevast naar voren dat blauw de meest voorkomende lievelingskleur is. Blauw en wintersomberte zijn mijn onderwerpen niet en toch lag daar die opdracht. Daarbij voelde ik de druk om de hoofdredacteur niet teleur te stellen. Dit essay begon dus ontspannen. Dat het een opdracht was die mijn schrijven en beeldende werk al twee jaar voedt, zag ik niet aankomen. Maar laat me eerst teruggaan naar het oorspronkelijke essay.

Om direct in mijn grootste tegenzin te springen las ik in 2019 voor de tweede keer het boek Bluets van Maggie Nelson. Het boek dat me, sinds ik mensen vertelde dat ik me met kleurervaring bezig hield, om de haverklap werd aangeraden. Meestal door mensen die het zelf niet hadden gelezen. Ik had dat wel en wat mij betrof ging dit boek niet over kleur maar over bitter verstikkende somberte. Nelson schreef het net nadat haar geliefde haar voor een andere vrouw had verlaten. De onverdraaglijkheid kon ik wel begrijpen maar waarom ze die koppelde aan haar fascinatie voor de kleur blauw werd me ook na de tweede lezing niet duidelijk. Ik vond haar korte aantekeningen afstandelijk en analytisch en ik stoorde me aan het gebrek aan beeldende passages. Ik zag eigenlijk als lezer het gehele boek geen blauw. Pas sinds ik het een half jaar later voor de derde keer las, omdat ik door een ander tijdschrift gevraagd werd mijn licht over dit boek te laten schijnen, houd ik van dit boek. Ik denk haar vechtrelatie met de kleur blauw te herkennen. Nelson rouwt in het boek om de liefde die ze is verloren en het is de kleur blauw die haar als getuige begeleidt. Blauw dekzeil, blauw vertrapte papiertjes en vaal blauwe plastic tasjes wapperen haar op bittere momenten vanuit de verte toe alsof ze haar zeggen: ik zie je, heus, kijk hoe ik je spiegel.

Er zijn bronnen die de oorsprong van de verbinding tussen de kleur en het gevoel, feeling blue, toeschrijven aan precies het beeld van ‘wapperend blauw’. In de scheepvaart bestond namelijk de traditie een blauwe vlag op een schip te hijsen als de kapitein was gestorven. De blauwe vlag stond voor de periode van rouw, precies zoals Nelson verwoordt. Het onoverkomelijk verlies ziet eruit als blauw dat soms slap hangt, dan strak staat, zowel regen als brandende zon verduurt, verkleurt, en ook buiten blijft in de duistere nacht. Het verbeeldt dat moment tijdens rouw waar zuigende melancholie tevoorschijn komt. Dat extreme gevoel van leven dat onder je huid kruipt als je kraakhelder beseft dat je je geliefde nooit meer horen, ruiken en voelen zult. Het is een gevoelstoon die niet op andere momenten terug te vinden is. Het zijn de blue notes die in de muziekstroming The Blues aan de toonladder zijn toegevoegd om met een ander palet aan tonen emoties te bezingen. Blauw is meer dan andere kleuren ingezet om te proberen uitdrukking te geven aan zielenpijn, diep verdriet, uitzinnige hoop en onverdraaglijk verlies. Blauw en zwart samen vormen de kleuren van melancholie waarin pijn en hoop elkaar verstrengelen.

De filmregisseur en kunstenaar Steve McQueen maakte in de winter van 2012 een werk waar hij precies die twee kleuren inzette; blauw en zwart. Het zwart van het duister werd blauw verlicht door zijn installatie Blues before sunrise. Hij kleurde het Vondelpark in Amsterdam een paar weken blauw door om elke lantaarn een blauw filter te binden. Zodra het donker werd, baadde het park in blauw licht. Het was iets later in de winter dan nu, het was maart. De bomen waren kale takken, een donker lijnenspel. Door het blauwe filter lag het park onder een verdonkerende waas. Die verdonkering is me het meest bijgebleven en vele mensen beamen dat. Nu tien jaar later kunnen omwonenden van het park nog in woede uitbarsten als iemand over dit kunstwerk spreekt. Veel mensen vonden het levensgevaarlijk, onverantwoordelijk want er zijn in die periode vele bijna-ongelukken gebeurd. Deze stemmen klonken in 2012 zo luidt dat het werk eerder dan gepland afgebroken is. Wat ik me herinner is dat het blauw er inderdaad voor zorgde dat we niet meer door het park konden crossen en elke bezoeker van het park meer verantwoordelijkheid moest nemen om zich te verplaatsen, wat bij mij ook automatisch gebeurde doordat het park door het blauw zo mysterieus werd.
Blues before sunrise deed inderdaad denken aan de wereld tijdens het blauw net voor zonsopkomst, het moment dat we het blauwe uur noemen. Dat uur is er ook net na zonsondergang. Terwijl ik in 2019 hierover schreef, gebeurde het. Ik kwam in de ban van het blauw van het blauwe uur. Zo erg dat ik bijvoorbeeld mijn atelier van een begane grond ruimte in het centrum van Amsterdam heb verruild voor een studio op vijftien hoog in een buitenwijk. En ik verbleef op verschillende afgelegen artist in residence plekken om me geheel in het blauw onder te dompelen. Inmiddels schrijf ik er een boek over. Alles om nog dichter bij het blauw te kunnen zijn. Het is serieus tussen blauw en mij.

Het blauwe uur hoort noch bij de dag noch bij de nacht. In de avond loopt het over in het duister, in de ochtend gaat het over in het licht. Tijdens dit tussenmoment is blauw de enige kleur, al het andere is tot donker silhouet geworden. Blauw is de laatst overgebleven kleur en de eerste die zich schept. Deze uitzonderingspositie maakt de kleur en dit moment zo intens. Waarom het blauwe uur me als kunstenaar de afgelopen twee jaar niet loslaat, heeft met de overgang in kleur en tijd te maken. Deze blauwe ‘tussentijd’ is als het smalle deel van een zandloper; duidelijk is dat er een situatie voor was en er een situatie na zal komen, maar nu daar in de smalle hals is het niet voor en niet na. Het kan nog alles worden, het zou alles geweest kunnen zijn, maar niet nu. Nu is het onbestemd.

Toen ik iemand over de herschrijving van dit stuk vertelde, wees hij me op de serie die de Belgische kunstenaar Renée Pevernagie maakte over het blauwe uur. Houtskooltekeningen van ruim 2 meter breed, gezet op een pure pigment laag, die scenes van een hortus botanicus in blauwe licht tonen. Op zoek naar dit werk vond ik een eerdere serie van dezelfde kunstenaar die me zelfs vanaf haar website direct beetpakte. Deze serie heet Afterwardsness (2015) en vergeleken met ander werk van deze kunstenaar zijn het kleine werken, 26 x 34 cm. Het is een serie van twaalf laaiend lichtende, prikkende blauwe uitsnedes van oppervlaktes van een rand van een badkuip, een stuk wasbak met kraan, lege fotolijsten op een dressoir, een gang, een trap. Op de meeste beelden zie ik alleen zwart en blauw, bij een enkel beeld lijkt een scherpe witte lijn van het papier uitgekrast. Duidelijk is me dat hier een leven was maar dat wat hier gebeurde voorbij is. De beelden tonen een herinnering maar nostalgisch zijn ze niet, daar zijn ze te recht voor zijn raap voor. De afdrukken zijn gemaakt in pastel en houtskool en zijn zo grofkorrelig als een onderbelichte foto van een avondscène. De titel Afterwardsness komt uit Freud’s psychoanalyse. Het is een moment van traumaverwerking dat pas lang na de traumatische ervaring plaatsvindt. Tussen de gebeurtenis en de verwerking zit een afstand in tijd waardoor iemand kan omkijken vanuit de huidige, nieuwe situatie en vanuit daar het verleden betekenis kan geven. Ik begrijp de zwarte vlekken in de beelden als achtergebleven lichaamssporen van mensen. Sporen die onze angst, woede, geilheid en verdriet blootleggen. Onze handafdrukken als we ons vastklampen aan de wastafel, onze ontlading van zoute tranen in bad, onze verlangende blikken op foto’s in lijsten, denk ik te zien op deze verlaten huiselijke plaatsen.

Ik kijk nogmaals naar de beelden en vraag me af of ik me kan voorstellen dat er na dit schemermoment een nieuwe situatie zal plaatsvinden. En dan stel ik me voor dat de mensen die het huis bewoonden terugkeren. Deze verlatenheid is geen definitief moment, maar vindt elke dag precies in de overgangen tussen dag en nacht plaats. Misschien ziet het ontluchten van onze krampachtige emoties er zo uit. Die opgelegde, geuite of opgekropte energie wordt hier los geweekt en teruggegeven aan de lucht. Net zoals mensen verlies door rouw doorploegen om zelf verder te kunnen leven, ontlasten ook zogenaamde levenloze vormen zich van menselijke smart. Het tussenmoment van het blauw is het perfecte transformatiemoment, het moment waarop wolven maar honden blijken te zijn, het ultieme moment om opnieuw te beginnen. Nu loslaten zodat het nieuwe komen kan.

En na deze aan dit essay nieuw toegevoegde werken word ik teruggeleid naar het werk Twilight (Mirage) uit 1975 van performancekunstenaar Joan Jonas dat ik in de oorspronkelijke versie ook opnam. Dit werk is een combinatie van voorstelling en videowerk waarin Jonas een koppeling maakt tussen het veranderende licht in de schemering tijdens het blauwe uur en het blauwige licht dat een televisie afgeeft in een verder donkere ruimte. Dat licht dat je toe straalt vanaf een beeldscherm als je middenin de nacht op je bank wakker wordt in de verder geheel donker geworden ruimte. De verlatenheid van het moment, een tijdstip dat buiten de beleving van dag en nacht valt. Leeg, onvervuld, misschien zelfs niet vatbaar voor mensen. Jonas verbeeldt het mysterieuze karakter van dat moment zo typisch belicht dat ze ons buiten de normale tijd leidt en met de tussentijd in contact brengt.

Zowel de kunstenaars McQueen, Pevernagie en Jonas als de schrijver Nelson refereren aan dit tussenmoment en verbinden het met blauw. De beeldend kunstenaars doen het door de donkere wereld blauw te verlichten waardoor we fysiek in de wereld van het tussenmoment terechtkomen. De schrijver verbeeldt het door zich de volgende vraag te stellen: ‘Is your blue sofa still blue when you stumble past it on your way to the kitchen for water in the middle of the night.’ Met de vraag of haar blauwe bank ook in het donker blauw is, refereert ze aan de vraag wat kleur is, schreef ik twee jaar geleden. En dat klopt wat mij betreft nog steeds. Kun je zeggen dat iets blauw is ook al zie je het op dat moment niet? Maar nu lees ik nog een andere betekenis in haar vraag. Ik zie het als een uitnodiging om te proberen te kijken alsof je die bank voor het eerst ziet. Wat zie je? Als de vertrouwde omgeving van het verlichte park wordt veranderd, of je levenloze meubels ook een transformatie moment blijken door te maken, wat zie je? Wint je zogenaamde rationele kennis over de wereld en voel je de zekerheid dat die bank ’s nachts nog altijd blauw is, hoewel je het niet ziet? Vind je mijn lezing van de werken van Pevernagie te ver gaan, want kunnen levenloze dingen onze smart niet ontluchten? Is een nachtelijk park niet meer dan een vervelende donkere plek waarop altijd helder licht moet worden geschenen? Of zie je iets anders? Omdat kleurwaarneming deze vragen mogelijk maakt, richt ik mij al jaren op dit onderwerp. Kleuren, en vooral lichtende kleuren, brengen me direct met mijn eigen lichaam, met mijn zintuigelijke ervaring en bezieling in contact. Ze bieden me zicht op transformatie en mogelijke verandering. Kleuren vragen me anders te kijken naar de wereld die ik denk te kennen. Ze vragen me om over mezelf heen te stappen. Kan ik mijn hunkering naar weten en zekerheden een moment vergeten, vragen ze.

Vaak stond ik de afgelopen twee jaar op een verlaten landweg of dijkje te wachten tot het blauwe uur zou opkomen en bijna alle keren word ik overvallen door de overtuiging: dit keer komt het blauw niet. Dit donker zal niet overgaan, niet over gaan in welke kleur dan ook. De transformatie van de ene situatie naar de andere lijkt me te groot, te tegengesteld, te veraf om waar te worden. En ik denk dat dat gevoel het blauwe maandag gevoel exact omvat. De uitzichtloosheid die je overvalt als er geen verandering mogelijk lijkt. Dit duister, deze bittere pijn is voor altijd. Maar dan, bijna altijd afgeleid door mijn gedachten of scrollen op mijn telefoon of prutsen aan mijn sjaal en handschoenen, is het blauw daar. Elke keer weer. En dan verdwijnt ze weer en komt het duister of komen juist alle andere kleuren tevoorschijn. Mijn blauw pessimisme wordt er niet minder om, maar mijn lichaam weet beter. Mijn lichaam drijft me om er te gaan staan en het opnieuw te proberen. Staan en kijken, keer op keer op keer.