De intimiteit van het alledaagse – in gesprek met Tiago Santos

Children of the Neighbourhood zou ik wel echt een schilderij noemen omdat ik voornamelijk olieverf heb gebruikt en er lang aan heb gewerkt. Het is het uitzicht uit het raam van mijn atelier. Ik was net afgestudeerd en had een soort artist’s block. Dus ik ben met dit uitzicht begonnen, want dat doe ik vaker, werken vanuit mijn directe observatie. Wat kom ik in mijn atelier tegen of wat neem ik waar als ik naar buiten kijk? Op dit schilderij zie je spelende kinderen op het plein van de nieuwe school tegenover mijn atelier en een man die over een muurtje buigt. Ik heb niet altijd mensen geschilderd. Voorheen was ik vooral geïnteresseerd in sporen, zoals een achtergelaten koffiekopje. Dat roept een mysterieuze sfeer op. Misschien komt het doordat ik de laatste jaren meer fictie ben gaan lezen, want op een bepaald moment begon ik personages in mijn schilderijen te plaatsen. Dat geeft een narratief hoewel ik toch dat mysterieuze wil behouden. Ik heb maanden aan dit schilderij gewerkt, langer dan ik normaal zou doen, want ik wilde voor mezelf de grens verleggen door telkens te kijken of dit het beste is wat ik kon maken. Al werkend liet ik me inspireren door oude Vlaamse en Nederlandse schilders, zoals Vermeer, met zijn aandacht voor detail of het werk van de Spaanse realist Antonio López García, van wie laatst nog een tentoonstelling te zien was (in het Drents Museum, red.). Zij vertonen een vertrouwdheid met hun onderwerpen waarnaar ik voor dit schilderij ook op zoek was, een dagelijkse intimiteit met wat ik wilde vastleggen.

Ja. Ook tijdens mijn masteropleiding aan het Piet Zwart Institute probeerde ik al te begrijpen hoe de onderwerpen een deel van mezelf kunnen worden, hoe ik door te schilderen mijn ervaringen visualiseer.

Ik kan het je laten zien.

Als het droogt, wordt het water geabsorbeerd door het papier, het wordt een deel van het materiaal omdat de samenstelling van de vezels verandert. Bij mijn schilderijen of tekeningen staan wel omschrijvingen als ‘olieverf op papier’, maar eigenlijk kun je dat zo niet zeggen. De materialen hebben zich verenigd. Op doek gebruik ik meestal olieverf. Papier geeft me de mogelijkheid om te experimenteren, dan gebruik ik verschillende soorten verf door elkaar. En veel water. Het medium is geschikt voor hoe ik te werk ga. Ik schilder laag op laag en met een schuurmachine kan ik eenvoudig iets verwijderen, terug in de tijd naar een vorige versie. Je kunt ook een schuurmachine gebruiken op doek, maar dan vind ik het resultaat minder mooi. Ik heb ook andere manieren om verf te verwijderen, met een krabber of een gum. Voor mij is die afwisseling van schilderen en verwijderen spannend, omdat ik soms vergeet wat er onder een laag zit. De volgorde staat bij mij ook niet vast. Meestal begin je met een ondertekening of een eerste schets en ga je dan pas schilderen, maar bij mij loopt dat al meer door elkaar. Ik teken en schilder en schilder en teken. Chaos.

Ik ben dus geïnteresseerd in sporen. En in mijn atelier kunnen ongelukken gebeuren. Het is er nogal chaotisch, hoewel ik nu wat georganiseerder werk omdat het hier aan de krappe kant is. Ik werk vaak op de vloer en dan liggen de kwasten en het papier op de grond. Soms valt er dan iets per ongeluk op het papier, maar voor mij hoort die chaos erbij. Door mijn atelier af te beelden, observeer ik de manier waarop ik werk.

Ik begin meestal niet met een vooropgezet plan, dat ik al weet wat ik wil gaan schilderen. Twee keer die stoel op dezelfde tekening was toeval. Het is interessant hoe de dingen, zoals deze stoel, naar mij toe komen.

Dit was het uitzicht uit mijn vorige atelier op het Piet Zwart Institute. Je kijkt uit over de tuin achter het gebouw en daarachter zie je de straat en geparkeerde auto’s.

Ik wilde graag de buitenruimte als een interieur vastleggen. Anders dan in Portugal, waar ik vandaan kom, is de ruimte hier zo begrensd. Ook voordat ik naar Nederland kwam was ik al geïnteresseerd in de dimensies van ruimtes, hoe diepte werkt bijvoorbeeld. Ik heb eens een schilderij gemaakt van een open deur die naar een andere open deur leidt. En doordat alles hier zo dicht op elkaar staat, kom je in Nederland vaak doorkijkjes tegen. Als je hier ergens wandelt zie je een park, en daarachter een stuk van een autoweg en daarachter een deel van een industrieterrein. Je ziet hier zelden iets zonder iets anders te zien.

Inderdaad. Op dit schilderij heb ik voor de eerste keer auto’s geschilderd, daar was ik sceptisch over, maar ik ben tevreden met hoe dat heeft uitgepakt. Het zijn symbolen van onze tijd. Door mijn interesse in oudere schilderkunst vroeg ik mij af hoe ik nieuwe objecten vanuit die traditie kan afbeelden. Mijn schilderijen laten vaak een sfeer van verval zien, van aftakeling. Daarom is mijn kleurenpalet zo ingetogen. En papier kun je er goed ‘oud’ uit laten zien, alsof het vaak is gebruikt.

Dat standbeeld was van klei of een ander natuurlijk materiaal en lag daar langzaam weg te rotten, met wormen die door de ogen kropen. De tuin was niet echt georganiseerd, iedereen deed maar wat, dat was prettig. Het Piet Zwart Institute was voor mij een gemeenschap. We hielden die tuin gezamenlijk bij. Ik heb daar geleerd hoe je tomaten en hop kunt verbouwen. Van de takken die we van struiken en bomen snoeiden, maakten we rekken voor de klimplanten of materiaal voor ons eigen werk. Ik heb ontdekt hoe ik mijn eigen houtskool kan maken. Je zag in die tuin ook de sporen van vorige generaties, de bloemen die iemand ooit had gepoot of dus dat standbeeld. Het was daarom fijn om zelf in die tuin te kunnen werken. En die plek heb ik willen vastleggen. Ik zie schilderen ook als een soort eerbetoon aan een plek waarvan je bent gaan houden. Affectie is voor mij belangrijk, dat heb ik nodig om te kunnen werken.

Dat was een experiment. Wat gebeurt er als ik mijn eigen materialen ontwikkel? Ik was benieuwd of ik dezelfde verbondenheid met dat materiaal zou kunnen voelen als met het onderwerp, het uitzicht over de tuin. En dat gebeurde ook. De stokjes hebben nu een geschiedenis, dragen mijn herinneringen.

Ik kan je laten zien hoe je houtskool maakt. Eerst snij je de takjes in een geschikt formaat. Je moet ze vooraf goed laten drogen, dat proces kan lang duren. Als ze droog genoeg zijn stop je ze in iets dat niet door de hitte kan smelten, zoals dit oude koekjesblik. Bovenin maak je kleine gaatjes. En dan moet je de takjes verhitten. Dat deed ik tijdens een barbecue in de tuin van het Piet Zwart. Ik plaatste het blik in het vuur, daar waar de temperatuur het heetst is. Door de extreme hitte in het blik worden de takjes kleiner en krijgen ze meer kronkelingen. En nu ik mijn zelfgemaakte houtskoolstokjes gebruik, besef ik hoe mooi ze zijn. Net sculpturen.