De herinneringen van onze huid – over What My Hands Know

Zo zijn de meer dan duizenden verschillende receptoren – ofwel voellichaampjes – waarmee de huid van je vingers zijn bezaaid, verbonden met de somatosensorische cortex; het gedeelte van het brein waar lichaamsinformatie wordt verwerkt. Er zijn receptoren die specifiek trillingen, aanhoudende druk of juist fijne details kunnen signaleren die vervolgens door het brein worden verwerkt tot tast-, pijn- en temperatuurprikkels. Het gebied wordt actief wanneer je iets aanraakt, in je hand snijdt, of wanneer je iets heel kouds of warms aanraakt en is verantwoordelijk voor de houding en beweging van je lichaamsdelen. Door aanraking is de huid in staat te herinneren: het brengt herinneringen terug, en creëert nieuwe.

Ergens in het lichaam en het brein liggen bewegingen en ritmes bewaard. Bij kunstenaars, ballerina’s, harpisten of kraanwagenbestuurders, ieder lichaam heeft een eigen geheugen. Daar worden de resultaten van en herinneringen aan de gebeurtenissen uit je leven opgeslagen. Zoals het poetsen van je tanden, het besturen van je fiets of het plaatsen van je voeten op de smalle treden van een trap wanneer je deze afdaalt. Het zijn handelingen waar je niet meer over na hoeft te denken, ze gebeuren vanzelf.

Die onbewuste routines met bijbehorende bewegingen komen niet enkel voort uit het brein of de geest, maar hangen samen met de structuur van het lichaam en de manier waarop het lichaam zich tot de wereld verhoudt. De hersenen zijn geen vat vol kennis dat geïsoleerd functioneert, ze staan in wisselwerking met de wereld en worden gevormd door de omgeving. En als die wereld verandert, is het lichaam in staat zich daarop aan te passen.

Het lichaam onthoudt dus even goed als de hersenen, daar schreef de Franse filosoof Maurice Merleau-Ponty (1908-1961) in de 20^e eeuw al over. Door zijn eerdere studie van de waarneming als uitgangspunt te nemen, wordt Merleau-Ponty ertoe gebracht te erkennen dat het lichaam niet enkel een ding, of een potentieel studieobject voor de wetenschap is. Het is niet zozeer een intelligent wezen dat aangeleerde bewegingen reproduceert, maar een lichaam dat beweging snapt. Dat klinkt wellicht wat vaag, maar door jezelf de hand te schudden wordt zijn analyse makkelijker te volgen.

Wanneer je rechterhand je linkerhand aanraakt voelt het alsof de linkerhand een object is, je voelt de vorm en textuur en zwaarte van het lichaamsdeel. De linkerhand ontvangt maar voelt de aanraking echter van binnenuit, zoals de kou van de vingertoppen en de trillingen in de hand; als een subjectieve ervaring. De twee handen wisselen elkaar af in de rol van de aanraker en de aangeraakte.
Merleau-Ponty neemt waar dat het ‘de perceptuele opening naar de wereld en haar investering vormt’ en stelt dat het lichaam een ‘bron van kennis is die we veronachtzamen’. Volgens hem is het bewustzijn geen kwestie van “Ik denk”, maar van “Ik kan”. Want het lichaam zoals wij dat ervaren is meer dan een mechanisme, het is een lichaam in relatie tot en met de wereld.

In de tentoonstelling ‘What My Hands Know’ staat het werk van twaalf kunstenaars centraal die binnen hun praktijk het fysieke lichaam als instrument beschouwen, als drager van kennis. Wat hen bindt is het onconventionele gebruik van en de nieuwsgierige omgang met materialen. Daarin is de aanraking van huid tot materiaal essentieel en fungeren de handen van de kunstenaar als vertaler en bemiddelaar tussen de binnen- en buitenwereld.

Het ‘kunstobject’ dat uit de dialoog met die handen voortkomt heeft het recht te bestaan als autonoom wezen, situatie of vraag, waarbij het maakproces vaak nog kan worden waargenomen. Dat roept voor zowel de kunstenaar als beschouwer vragen op als: wat zie ik? En wat ervaar ik?
De kunstenaars behandelen binnen hun werk onderwerpen die, in de geest van Merleau-Ponty, zijn gerelateerd aan het lichaam en diens omgeving. Dat doen zij op persoonlijke, actuele en universele wijze hetgeen resulteert in sculpturen uit lood in de vorm van afgebeten stukjes nagels die zijn bedekt met een laag glimmende ‘nagellak’, een patchwork gemaakt uit de verweerde zitgedeelten van afgedankte kunstleren bankstellen, installaties die lijken te ademen doordat ze zijn verbonden aan medische machines of papiercollages die zijn bewerkt met het sap van aardappels: het glimt, ruikt, beweegt en raakt ons aan.

Op een eigenzinnige manier gebruiken de deelnemende kunstenaars uiteenlopende materialen die vaak tactiel zijn en de zintuigen prikkelen. De materialen verwerken zij in traditionele ambachten die worden verweven met nieuwe media. Zoals klei, latex en textiel maar ook bewegend beeld, 3d scans en technische apparatuur waarmee ze gieten, tekenen, weven, editen, lassen en assembleren. De kunstwerken zijn gemaakt met behulp van vaardigheden die diep zijn verankerd in het geheugen van de handen. Daarmee onderscheiden de kunstenaars zich van een wereld waar onze lichamen en de daarbij horende lichamelijke ervaringen steeds minder centraal staan in onze gedigitaliseerde levens. Voor hen is het maken van kunst een proces waarin een voorbedacht concept niet leidend is, maar geest, gevoel, instinct, lichaam, ogen en handen samenkomen. Misschien is dat wat wij intuïtie noemen.

What My Hands Know is een project van kunstenaars Sara Bjarland en Charlotte Eta Mumm en is nog tot en met 11 maart te zien in Arti et Amicitiae.
Onlangs was Sara Bjarland te gast bij onze podcast Kunst is Lang. Die aflevering kun je hier terugluisteren.