De grenzen van het lichaam – Guido van der Werve in het Eye

Wat er in de films te zien is komt neer op formele symbolische handelingen, in alle rust uitgevoerd door Guido zelf.  Rituelen bakenen door symbolische handelingen een zone in de banale wereld af om daar ruimte te maken voor onze relaties met krachten, verlangens, angsten en herinneringen die niet alleen groter zijn dan ons Ik, maar zelfs het menselijke bevattingsvermogen te boven gaan.

Je zou kunnen zeggen, het zijn onpraktische omwegen met een geestelijke bonus. Guido’s beelden vragen ons om de handelingen als daden van de verbeelding te zien, die het praktische, nuttige, sociale te boven gaan. Je zou kunnen zeggen dat wat we in de films zien rituelen zijn, ware het niet dat met rituelen altijd gewoontes, maatschappelijke conventies met een vastomlijnde betekenis worden aangeduid. Een symbolische pasmunt. Daar is hier geen sprake van. De handelingen die Guido uitvoert in de film zou je neologismen onder de rituelen kunnen noemen. Op maat gemaakt, en niet alleen eenmalig, maar ook in hun betekenis zowel individueel als meerduidig.

De grenzen van het lichaam, is de titel van deze tekst, en dat komt omdat het gebruik van het lichaam in Guido’s werk niet alleen conventionele vormen aanneemt: hij speelt piano, hij speelt schaak, hij wandelt door de bergen. Maar juist ook extreme: Een berg in de Himalaya beklimmen, een triatlon van Warschau naar Parijs doen, een half etmaal rondjes rennen rond een huis in Finland, duizenden keren op een bed vallen, worden aangereden door een auto, voor een ijsbreker uitlopen op het poolijs, een dag lang op de Noordpool op de plaats meedraaien met de rotatie van de aarde.

Wat gebeurt daar? De grenzen worden duidelijk opgezocht en in zekere zin overschreden. Guido gebruikt zijn lichaam als materiaal en als gereedschap, en door gestileerd gedrag als vorm, maar ook als podium, als plek waar iets kan plaatsvinden. Wat is dat? De uitputting is geen doel opzich maar een hefboom, een manier om ruimte te maken. Als je kijkt naar de films valt de directheid, de eenvoud van de handelingen op. En de kale, relativerende manier van in beeld brengen. De authenticiteit die wordt getoond (dit is echt Guido die dit echt doet) wordt zo niet gemystificeerd of geïdealiseerd. In tegendeel, het mogen extreme handelingen zijn die van enorm doorzettingsvermogen en voorbereiding getuigen, maar ze laten juist de kwetsbaarheid zien, het futiele en wanhopige van de hele onderneming. Ik moet vaak aan de melancholieke deadpan films van Buster Keaton denken. Een spel van slagen en falen, toeval en berekening, banaliteit en poëzie.

Over welke grenzen hebben we het, als het om het lichaam gaat? Aan wat fysiek mogelijk is, en dan gaat het vaak om uitputting. Maar ook om het betreden van situaties die verwonding of zelfs de dood riskeren; aan gene zijde van de grens die wordt aangegeven door het instinct van zelfbehoud. Dan is er nog de grens van het betamelijke in de video installatie Nummer zestien, het lang ongekleed laten zien van menselijke lichamen in alle stadia van veroudering, die vervolgens aan een orgie beginnen.

Als we die grenzen van het lichaam naderen dan spelen meteen deze krachten op: geweld, ziekte, verval, tederheid, lust, paranoia, verlangen naar en angst voor het onbekende, en natuurlijk de kansen om anderen te ontmoeten, onbekende ervaringen op te doen die beide partijen uit evenwicht kunnen brengen en veranderen. De grens naderen en die overgaan kan je ziek maken, zwakker en banger, bozer en kleiner of juist groter, sterker, wijzer, liever, energieker en gelukkiger.

Daar gaat het om: het spel in het grensgebied van de conventionele omgang met het eigen lichaam. Dat grensgebied is een wazig afgebakende zone waar twee tegengestelde menselijke toestanden tegenover elkaar staan. Aan de ene kant van het mistige grensgebied heerst het zelfbesef, het bewuste denken, dat toevallige en gewilde handelingen en gebeurtenissen waarneemt en voortdurend inschat, onthoudt, analyseert en beoordeelt. Dat alles is een vorm van houvast en controle, een voorwaarde voor ons handelend vermogen. Maar het kan ook een gevangenis zijn, een spiegelkabinet, waarin we radeloos worden door de walgelijke willekeur, de onontkoombare gegevenheden van hoe en waar we geboren zijn, onze herkomst, leefwereld en lichaam. Een eenzame opsluiting in die toestand vol met negatieve oordelen is een hel.

Aan de andere kant van het schimmige grensgebied opereert het lichaam zonder die voortdurende surveillance van het bewuste denken. Het is actief met een grote mate van zelfverlies: denk aan seks, dansen, sport, lichamelijk werk, knutselen, muziek maken, zingen, vechten, spelletjes of juist mentalere vormen van activiteit, zoals luisteren naar muziek, het kijken naar kunst, een film, of lezen en schrijven. We zeggen, we gaan in iets op, je verliest jezelf erin. Ik zit in de flow, in de zone, zeggen we dan. Net als zoals de gijzeling door een martelend zelfbesef een extreem is, bestaan ook van het zelfverlies extremen. Denk aan de trance, de hypnose, de black out, de coma, het liederlijke dronkenschap, de angstaanjagende gevolgen van het wegvallen van fatsoen, moraal en zelfbeheersing.

Het spel dat in rituelen en in de films van Guido gespeeld wordt, komt voort uit het voor de ogen van de groep aanschouwelijk maken van menselijke mogelijkheden om van bestaanstoestand te veranderen, om te transformeren. Dat doen we door te rommelen in de verhouding tussen zelfbesef en zelfverlies. Dat kan iets opleveren wat op bevrijding lijkt, op genezing, maar dat ook vaak een les is, een vorm van leren, niet zozeer van informatie, maar een inzicht dat de waarneming en de herinnering verandert, versterkt en verbetert. Als we er getuige van zijn en ons inleven kun je het een virtuele ervaring noemen, dankzij de verbeelding. Bovenal is het een manier om bij de toeschouwers communicatie op gang te brengen over zaken waarvoor moeilijk beelden, woorden en gebaren te vinden zijn.

Waarom die transformatie, waar komt die vandaan? Hiervandaan: de drang niet te willen samenvallen met wat mij is overkomen, wat ik denk te zijn en denk te weten. Een weigering me neer te leggen bij de pijn die zo groot als mijn lichaam en mijn leven lijkt te zijn. Want ik weet dat ik daar niet mee samenval, mijn leven is potentieel meer! Daarbuiten zijn de dieren, de bergen, de diepzee en de sterrenhemel, daar zijn de kracht en schoonheid van de muziek, de wiskunde, de liefde, die al die duistere gedachten en pijn overstijgen. We moeten alleen maar slimme manieren verzinnen om te ervaren dat we van die stralende wonderen ondanks alles deel uitmaken.

Deze tekst is eerder voorgedragen door Dirk van Weelden tijdens de avond ‘De grenzen van het lichaam’ op 22 februari in het Eye. De tentoonstelling ‘Guido van der Werve – Tastbare futiliteit’ is nog tot en met 29 mei te zien in het Eye in Amsterdam. Klik hier voor meer info.