De geur die bij oma hoort – over My Oma in Kunstinstituut Melly

Voorafgaand aan mijn bezoek aan kunstinstituut Melly voor de tentoonstelling My Oma, ga ik langs Verhalenhuis Belvédère. Kunstenaar en Rijksakademie-resident Benjamin Li viert hier de lancering van zijn publicatie: een stickeralbum van vrijwel alle Chinees-Indische restaurants in Nederland. Er is eten, heerlijk en meer dan genoeg. Dim-sum, gyoza, loempia, maar bovenal: saté. Tot mijn verrukking zijn het geen grote hompen droog vlees overgoten met een te zoete, weeïge, bruine smurrie, maar kleine sappige stukjes, keurig aan de houten prikker geregen die vergezeld gaan van een lekkere pindasaus. Het is het eerste vlees dat ik in jaren eet en ik heb er geen spijt van. ‘Saté zoals saté bedoeld is,’ verzucht ik hardop tegen niemand in het bijzonder.

De familiaire sfeer in Verhalenhuis Belvédère blijkt een passende voorbereiding op My Oma. Met deze tentoonstelling, die werk van 24 kunstenaars toont die vrijwel allemaal een andere culturele achtergrond, hebben sluit Sofía Hernández Chong Cuy haar zes jaar als directeur van Melly af.

Op de begane grond zijn de eerste werken te zien in het café. Aan een muur hangen twee grote fotoprints naast elkaar. Van een oudere dame die aan het tekenen is en daarnaast van een jong meisje die recht de camera inkijkt en een boek vasthoudt. Het werk van Katerina Seda bestaat naast deze prints uit twee boeken en meer dan 500 tekeningen van haar beide grootmoeders. Ik bekijk het boek It doesn’t matter . De titel is een terugkerende uitspraak van de oudere dame op de foto: Jana, een van de oma’s van Seda. Na haar pensionering en de dood van haar echtgenoot besluit Jana al haar activiteiten te staken. Dat gaat ver; zonder aansporing en hulp van haar familie eet ze niet, wast ze zich niet en komt ze alleen haar bed uit om televisie te kijken. ‘It doesn’t matter’ is haar antwoord op de meeste vragen die haar gesteld worden. Seda vindt via het verleden van haar oma een manier om haar weer te activeren. Jana heeft 33 jaar in een doe-het-zelf-zaak gewerkt en blijkt zich vrijwel de hele inventaris plus verkoopprijzen te kunnen herinneren. Seda haalt haar over om de gehele inventaris na te tekenen. Jana’s tekeningen zijn gebundeld in het boek.

Als iets inherent is aan het archetype van de oma, dan is het wel activiteit: doen, zorgen, overdragen, voorleven. Dat niet meer kúnnen op een gegeven moment, ondanks de wil, is wat tragisch genoeg alsmaar dichterbij komt. Ik wist precies wanneer mijn eigen oma dood zou gaan. Ik had het haar gevraagd toen ik als kind zoals zo vaak met haar ontbeet en zij de randjes van mijn leverkaas at: ‘Wanneer ga jij dan dood?’ Mijn oma lachte altijd zonder geluid, maar met dichtgeknepen oogjes. ‘Als ik niet meer nodig ben denk ik,’ besloot ze. Mijn oma ontleende haar bestaansrecht aan zorgen en dat stond gelijk aan eten maken. Niet meer   zorgen luidde voor haar de dood in.
Bij oma Jana is het interessant genoeg geen kwestie van niet meer kunnen, maar van niet meer willen. Ze vertikt het gewoonweg, het doen, zorgen, overdragen, voorleven. Hoe langer ik erover nadenk hoe meer mijn initiële gevoel van medelijden naar de achtergrond verdwijnt. Misschien vind ik het voorzichtig wel een bewonderenswaardige daad van rebellie van deze grootmoeder.

In de ruime, hoge zalen op de tweede en derde verdieping gaat de tentoonstelling verder. Ook de enorme hoeveelheid tekeningen van oma Jana hangen daar verspreid over de muren. Marco Kueh’s kleurrijke werk van textiel trekt mijn aandacht. Vier fijngeweven kleden hangen aan het plafond en vormen zo een ruimte. Van de buitenkant tonen de stukken textiel ieder een grote blauwwitte urn tegen een gele achtergrond met daarop Aziatische karakters, groene waaiers, bamboe en rozerode bloemen. ‘Grieving over her grandmotherhood’ lees ik op een van de kleden.

In de beschrijvende tekst aan de muur, word je uitgenodigd om je door een spleet tussen de kleden heen te wurmen en de kleine ruimte die ze vormen te betreden. Aanvankelijk vind ik het vooral fijn hoe het textiel om me heen het geluid dempt en een beschutte plek creëert temidden van een grotere ruimte. Het doet me denken aan de eettafel in de woonkamer van mijn grootouders. Met mijn zusjes en neefjes speelden we daaronder, terwijl de volwassenen boven onze hoofden praatten en lachten.

Aan de binnenkant zijn de vazen zeegroen met daarop gouden karakters. Ik maak een foto en vertaal de karakters, die een tekst vormen, via een zoekmachine. ‘Het spijt me,’ blijkt er herhaaldelijk te staan in het Chinees. Ik realiseer me abrupt hoe beklemmend die kleine ruimte waarin ik me nu begeef dus ook kan aanvoelen. Kueh’s Expecting komt voort uit de gesprekken tussen zijn ouders die hij afluisterde. Hierin hoorde hij zijn moeder spreken over wat zij als moeder wilde nalaten. Kueh toont met de Engelse tekst aan de buitenkant van zijn kleden de verwachtingen die zijn moeder van hem heeft. Mijn blik valt op een woord bedekt door bamboeprint, met daarachter. Binnenin de kleine ruimte biedt Kueh zijn moeder zijn verontschuldigingen aan voor het niet kunnen voldoen aan al haar verwachtingen: hij zal haar geen oma maken.

Even verderop toont Buhlebezwe Siwani met haar levensgrote sculpturen vier generaties mensen. Isazio 1996 is gebaseerd op een familiefoto waarop zijzelf, haar grootmoeder, moeder en zoon staan. Isazio 1996 is een driedimensionale replica gemaakt van groene zeep. Met dit materiaal refereert Siwani aan haar Zuid-Afrikaanse achtergrond. De zeep verspreidt een doordringende geur. Ik maak niet vaak mee dat mijn reukzintuig specifiek wordt aangesproken in kunst. Het ongrijpbare van geur en de sterke connotatie met emotie die het heeft is eigenlijk een onmisbaar element in een tentoonstelling over de grootmoeder. Die figuur die er is, die doet, die het hier en nu verbindt met wat is geweest. Geur ontsnapt ons steeds, zoals de tijd dat ook doet. Tegelijk kan een specifieke geur je het gevoel geven door de tijd te reizen. Terug naar een bepaalde persoon, een bepaalde plek of gebeurtenis. De intensiteit van de emotionele herbeleving van dat vervlogen moment, kan je overvallen.

Heden en verleden komen eveneens terug in de installatie Bewaard van Sijben Rosa. Het werk blijkt een solotentoonstelling te zijn, los van My Oma, maar sluit, wellicht onbedoeld, mooi aan bij de thematiek. Sijben ontwikkelde de sculpturale objecten in een project met een specifiek groepje mensen. Als gevolg van vergevorderde leeftijd of ziekte zijn deze individuen zich bovenmatig bewust van hun eigen sterfelijkheid. Geïnspireerd op betekenisvolle objecten uit hun persoonlijke omgevingen, maakte Sijben biologisch afbreekbare sculpturen. Sijben hecht waarde aan het voortbestaan van de objecten. In diens visie kunnen de objecten bijvoorbeeld geschonken worden aan anderen. Om veilig in bewaring genomen te worden of gewoonweg over te laten aan het proces van ontbinding.

Op een bepaalde manier speelt bewaren ook een rol in het fijnzinnige werk van Nurul Ain Binti Nor Halim. Een tiental kleine plateaus zweeft op verschillende hoogtes aan touwtjes. Op ieder ervan zijn kleine voorwerpen, gemaakt van dezelfde terracottakleurige klei, te zien. Huisjes, kleden, voedsel, een jong dier onder een tafel. Ze verbeelden variaties op verschillende magisch realistische familieverhalen, doorgegeven van generatie op generatie. Binti Nor Halim conserveert met het werk op een poëtische manier haar eigen familiegeschiedenis. Ik vind het interessant hoe we binnen onze maatschappij en specifiek ons onderwijssysteem leren geschiedenis te conserveren. De nadruk ligt op aantoonbare feiten die ons bewijzen wie wat waar precies deed in het verleden. Die lineaire, chronologische gerangschikte informatie is wat we moeten kunnen opdreunen. Wat een verademing kunnen verhalen, sprookjes, mythen en sagen dan zijn. Die met de ruimte die ze bieden voor het onverklaarbare, het magische en fantasievolle een minstens zo belangrijk deel van onze geschiedenis bevatten.

Ook op de derde verdieping is een groot aantal werken te zien. Ik loop een filmset in de stijl van een Amerikaanse fifties diner op. Silvia Martes vervlecht in Heru Ku Heru  feiten en fictie, ervaring en observatie tot een caleidoscopisch verhaal. Centraal staan in letterlijke en figuurlijke zin de reizen die Curaçaose mensen, zoals Martes en haar familie, hebben afgelegd. Wat zou er gebeuren als werk zoals dat van Martes op school als serieuze bron van geschiedschrijving, als interpretatie van het verleden zou worden gezien?

Op dezelfde verdieping verwijst Judy Watson met een aantal etsen naar de Australische wetgeving die in 1897 toestond dat Aboriginal families gescheiden mochten worden  van elkaar. De Aboriginals Protection and Restriction of the Sale of Opium Act was een instrument waarmee er afzonderlijke juridische controle werd uitgeoefend over Aboriginals ‘ter bescherming’. Zo hadden onder andere niet de ouders, maar de Governor of Council de wettelijke voogdij over Aboriginal kinderen.  De wetgeving en zijn implicaties voor de Aboriginals zijn me redelijk bekend en ik moet me over mijn afgrijzen heen zetten om het werk te kunnen bekijken. Watson verbindt zich via de nauwe band met haar grootmoeder met haar voorouderlijke geschiedenis en het Waanyi-land. Haar grootmoeder is te zien en te horen in de video Grace  waarin ze vertelt hoe ze als kind bij haar moeder en broer werd weggehaald. Ik vraag me af hoe dit tragische verleden in de toekomst deel zal uitmaken van de dromen van de volgende generaties.

Ik sluit mijn bezoek aan Melly af met de video Byrek  van Anri Sala. Het is een video die geprojecteerd wordt op een brief met daarin het recept voor de Albanese pastei Byrek. In de donkere ruimte waar de video te zien is, hangt een bord waar het verhaal rond de Byrek van Sala’s oma staat. Van kinds af aan woont hij met zijn ouders en zusje samen met zijn oma. Sala beschrijft hoe in de loop der jaren, eerst zijn zusje en vervolgens hij emigreert voor studie en werk. De schaal die zijn grootmoeder voor de pastei gebruikt wordt steeds een kleinere. Het is een universeel verhaal dat Sala vertelt, waarin de tijd verstrijkt en zijn oma, zoals dat gaat, steeds minder nodig is. In maart 2000 stuurt ze hem vanuit Albanië het recept.

Als mijn oma kookt mag ik niet in de keuken komen, maar ik mag wel ‘binnen’ (in de huiskamer) helpen met dingen. Boontjes doppen. Lontong uit het plastic halen. Ketan uitknijpen voor de santen. Kippendijen snijden en in de schaal vol marinade leggen. ‘Allemaal even klein maken,’ waarschuwt mijn oma, ‘anders wordt het niet goed gaar.’ Later mag ik helpen met het rijgen van het vlees aan de stokjes. Mijn oma zal ze roosteren op de barbecue die mijn opa bouwde van bakstenen. Als mijn ouders, ooms en tantes er niet zijn, mag ik helpen draaien als ze sissen. Ik kijk hoe mijn oma de kooltjes aansteekt en weet zeker dat ze denkt aan mijn opa die na zijn eerste hap goedkeurend verzucht: ‘Saté zoals saté bedoeld is’.

My Oma opende in december 2023 en is nog tot 1 september 2024 te zien in Kunstinstituut Melly in Rotterdam.