De drang (n)iets na te laten – Gijs Frieling

24 december 2017

Hoe verhoudt de mens en de kunstenaar zich tot de angst voor eindigheid en het verlangen onderdeel uit te maken van de geschiedenis? Kunstenaar Gijs Frieling houdt een pleidooi voor tijdelijkheid.

Mijn schoonmoeder vertelde mij een korte anekdote over een nalatenschap. De vader van haar buurman was overleden. De man woonde in een bejaardenflat in Zeeland. Zijn vrouw was een aantal jaar eerder gestorven, daarna had hij nog enige tijd in hun gezamenlijke huis gewoond maar toen had hij het huis en de meeste bezittingen verkocht en was naar een bejaardenflat verhuisd. Na zijn overlijden was de buurman naar Zeeland gegaan om zijn vaders flat leeg te ruimen. Alles paste in twee kartonnen dozen.

Jonge mensen verlangen steeds minder naar een eigen auto en een eigen huis. Misschien maken we op dit moment een eerste kentering in de waardering van materieel bezit mee. Aan de andere kant worden sinds enige tijd onoverzienbare hoeveelheden digitale data vastgelegd en opgeslagen in goed bewaakte server-centra. Dat is juist een enorme materialiserings-beweging. Wezenlijke ontwikkelingen maken altijd dit dubbele gebaar. Net als in de branding zijn er gelijktijdig opkomende en terugtrekkende bewegingen, in de loop van de dag is er eb en vloed en in de loop van millennia verschuiven de continenten.

In zijn boek Sapiens zet de Israelische schrijver Harari kanttekeningen bij de zegeningen van de agrarische revolutie die rond10.000 jaar geleden plaatsvond. Naast exponentiele bevolkingsgroei en een explosie van infectieziektes was het vooral ook het ontstaansmoment van bezit en ongelijkheid. De jager-verzamelaar bezat niet meer dan hij met gemak kon dragen. De eerste menselijke maaksels die het draagbare overstijgen zijn grafheuvels. Het lichaam van de jager-verzamelaar kwam pas tot stilstand als hij of zij overleed. Materiële cultuur begint met de dood, het is doodscultuur.

De grootste doodsmonumenten zijn de egyptische Pyramides, daarin werden de mummies van de Pharao, zijn vrouw en zijn bedienden in gebalsemde staat bewaard. Ik kan me herinneren dat ik als kind het Leids Volkenkundig Museum bezocht waar meerdere van deze mummies onder felle lampen lagen uitgestald. Ik weet nog hoe lomp ik het vond om deze lichamen, die door de nabestaanden met zoveel zorg waren opgeborgen, uit hun voor de eeuwigheid bestemde verblijfplaats te halen om door ons te worden aangegaapt. En ook vroeg ik mij af of de zielen van deze koningen geen last zouden hebben van de perfecte conservering van hun voormalige lichaam.

Rudolf Steiner verteld in zijn lezingenreeks over het Lukas-evangelie hoe het levenslichaam van de Boedha, dat na zijn dood op een bepaalde manier zelfstandig voortleefde, een rol speelt in het complexe incarnatieproces van de Christus. Met andere woorden: aan het begin van onze jaartelling baseerden grote groepen mensen in Noord India zich op de leer van de Boedha. Tegelijkertijd was het wezen dat deze leer vier eeuwen daarvoor geïnitieerd had, zelf alweer bij radicaal nieuwe geestelijke ontwikkelingen in het midden-Oosten betrokken.

De Pompeiaanse Fresco’s zijn kopieën, ze werden nageschilderd van de decorstukken van Griekse tragedies. Deze achtergronden waren op hout en textiel geschilderd en gingen op zijn hoogst enkele jaren mee. Na de uitbarsting van de Vesuvius lag Pompei bijna anderhalf millenium onder de as. Rafael was aan het einde van zijn korte leven een van de eersten die de Pompeiaanse schilderingen opnieuw zag. In de tussentijd heeft de hele Romaanse en Gotische kunst zich ontvouwd. Iets wat eigenlijk ondenkbaar is als de Pompeïaanse kunst al die tijd zichtbaar was gebleven.

Van Gogh geloofde dat als hij schilderde, een deel van zijn ziel in het schilderij overging en achterbleef. Zoals Rilke zei: “alle liefde voor het onderwerp moet door de kunstenaar in het schilderen worden opgebruikt” Deze overgave aan het handelen is de essentie van het kunstenaarschap. Het gaat om het moment dat iets in verschijning treed. Of het werk daarna kort of lang bestaat is voor de wereld in wezen van weinig belang. Een slang laat op zijn huid de prachtigste zigzaggende motieven verschijnen, maar na een tijdje wordt deze huid hem te klein en laat hij hem los. Die huid kan onder omstandigheden nog tientallen jaren intact blijven, maar de slang is dan zelf al lang weer met nieuwe dingen bezig.