De dood zal komen en jouw ogen hebben (Cesare Pavese)
In het kasteel waar de schrijfster Belle van Zuylen woonde hangt een merkwaardig schilderij, een familieportret waarbij de moeder is duidelijk niet meer in leven is, ze hangt achterover in een stoel met de handen gevouwen. Naast haar staat het kindje bij wiens geboorte ze waarschijnlijk is overleden, een ventje met een intens wit gezicht. De vader blijft achter met een kluitje kinderen en houdt zijn hand berustend op een schedel: het leven is tijdelijk.
Hoe anders ervaren we de dood in deze tijd vol techniek, medische hoogstandjes en onze lange levensduur. De socioloog Norbert Elias merkte op in ‘De eenzaamheid van stervenden in onze tijd’ dat de dood een probleem is van de levenden. Het leven wordt langer en het sterven raakt verder weg. Het zien van stervenden en doden hoort niet meer bij het leven van alledag.’
In kranten en op televisie worden dode mensen enkel afgebeeld als ze een relatie hebben met het nieuws en dikwijls laten ze de dood op een gruwelijke manier zien zoals bijvoorbeeld een man die wordt gelyncht door een woedende meute. Het wrede is steeds gewoner geworden terwijl ‘gewone doden’ steeds meer uit beeld zijn verdwenen. Zo herinner ik me een foto van een gedode politieman onder een deken waarbij de pet aan de bovenkant was neergelegd, een bijna komisch beeld. Maar een opa, een moeder net na het overlijden kom je zelden tegen, en natuurlijk is dat zonder nieuwswaarde en ook te intiem voor de publieke ruimte, maar zo ontstaat er wel een vertekend beeld van de dood.
We kijken niet graag naar de alledaagse dood. Het Teylers Museum exposeerde in 1998 doodsportretten van 1500 tot nu, onder de onaangename titel ‘Naar het lijk’. Een lijk is een kadaver, een super dood lichaam en ongeschikt als term om te gebruiken over een geliefde die is overleden.
Met de intrede van de fotografie werd het simpeler om een overleden familielid of vriend vast te leggen en de post mortem fotografie nam een hoge vlucht. Maar tegenwoordig is ook het fotograferen van een overledene niet meer gebruikelijk en de beelden van overleden personen blijven in een mapje, ergens weggeborgen in een la. Mijn vader overleed op oudjaarsavond en ik maakte wat foto’s van hem terwijl hij lag opgebaard. Dat lag enorm gevoelig, liever niet zijn handen (die wat vreemd verkleurd waren) en ik kreeg vragen over wat ik er mee ging doen. Ik vond juist dat hij er zo mooi en rustig bij lag na een moeizaam sterfbed.
Echt kijken naar een persoon die is overleden, dat komt te dichtbij, het confronteert ons met onze eigen sterfelijkheid en dat jaagt ons angst aan. Mensen gaan de dood uit de weg om ‘het ongewenste weten zo ver mogelijk van zich af te zetten, weg te stoppen of te verdringen’ (Norbert Elias)
Een paar weken geleden was ik op bezoek bij kunstenaar Pedro Bakker en zijn vrouw in Friesland. Daar liet hij me een prachtig geschilderd portret zien van zijn overleden vader. Terwijl hij naast zijn vader zat was hij aan het tekenen geslagen: ‘het contact met een dood mens is zo bijzonder, want het is een betrokkenheid met een weerloze stille mens. Dan zit je daar en kijk je, intens, want in het gezicht zag ik op dat moment een samenballing van het verhaal van deze man. Kijken is ook afscheid nemen.’ Pas veel later maakte Pedro Bakker een geschilderd portretje van een van de tekeningen.
Kijken naar een overleden geliefd persoon is dus onderdeel van het afscheid nemen. Op het internet kwam ik de foto tegen gemaakt door kunstenaar AA Bronson maakte van zijn partner Felix die in 1994 overleed aan aids.
‘I made this photograph of Felix a few hours after his death. He is arranged to receive visitors, and his favorite objects are gathered about him: his television remote control, his tape-recorder, and his cigarettes.’
De foto raakte mijn hart omdat Felix in de gangbare termen misschien niet prettig is om naar te kijken, maar als je rustig de tijd neemt, dan wordt de dode Felix steeds mooier. Door zijn uitputtende ziekte konden zijn ogen niet meer worden gesloten, er was niet genoeg vlees meer op de botten en ook zijn mond hangt een beetje open. Met het publiceren van de foto negeert Bronson deze conventies over de schoonheid van een dode mens.
Bronson nam de stap, om geheel naar het idee van hun kunstenaarschap (ze waren onderdeel van het driemanschap General Idea) de foto naar buiten te brengen: ‘Dear Felix, by the act of exhibiting this image I declare that we are no longer of one mind, one body. I return you to General Idea’s world of mass media, there to function without me’.
Het enorm grote overhemd laat zien hoe weinig lichaam er is overgebleven, maar de felgekleurde kussen en doeken, de sigaretten, daar hield hij blijkbaar tot het laatst toe van, de vrolijke kleuren die hem omringen, maken het makkelijker om naar hem te kijken.
Het uitgemergelde gezicht, als een schedel, en de prachtige doeken maken dat de foto lijkt op de relieken in de katholieke kerk. Zo vlak na zijn dood ziet Felix er uit alsof hij al eeuwen dood is. Het lichaam wordt getoond als een kostbaar waardevol kleinood, als een overblijfsel van een heilige.
Tegenwoordig wordt er zo snel beweerd dat er gewoon ‘niets’ is na dit aardse leven, maar dat vindt ik zo makkelijk gedacht. We weten het niet en dan zou het toch het beste zijn om alle opties open te laten. Het past wel erg bij deze tijd om iets wat we niet kunnen kwantificeren te verklaren tot iets dat niet bestaat, onmogelijk is. We weten gewoon niet wat er gebeurd na de dood en dat maakt dat ik enorm geïntrigeerd ben door die overgang, alsof ik af wil lezen wat er waar is over de ziel en het leven na de dood.
De foto’s in het boek ‘Noch mal leben vor dem Tod’ probeert dit moment tussen dood en leven te vangen door die twee momenten naast elkaar te tonen, het moment vlak voor de dood en het moment als de persoon net is gestorven. Ik blader heen en weer, probeer net als de fotograaf iets af te lezen.
Iemand die is overleden wordt in mijn ervaring ‘steeds leger’, na drie dagen is de dood meer aanwezig dan direct na het overlijden, het lichaam wordt steeds meer een ding, een ‘lijk’. Door veel te kijken en er bij aanwezig te zijn dringt het onvermijdelijke zich aan je op.
Laatst las ik een de definitie van tijd door een fysicus: `Time is Nature’s way to keep everything from happening all at once.’ Ook dood gaan is een proces in de tijd dat misschien groter is dan wij kunnen bevatten, zoals veel processen in de natuurkunde. Wie weet neemt overlijden meer tijd in beslag dan dat ene moment dat te meten is. Ik volg daarin graag beeldend kunstenaar Femmy Otten die als essentie van haar kunst noemde: ‘de waarheid van onbegrijpelijke verbanden van verborgen verschijnselen naar boven te brengen’. * De dood houdt veel verborgen, het is aan ons om te leren leven met het niet weten.
* Deze uitspraak is te vinden in het boek ‘Afterlife, kunst over de eindbestemming’, redactie Babs Bakels, uitgave museum Tot Zover.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl