De cirkel is rond en het spel is uit
Spelen, schaken en vervelen in Wasteland Kolderveen
De twee noordelijke kunstinstellingen KiK Kolderveen en Signe Groningen deden een oproep aan jonge kunstenaars zonder duidelijk doel voor ogen. Simon Niks (what’s in a name…) behoort tot één van de geselecteerden. Niks is een jonge kunstenaar met writer’s block die zijn beginnende kunstenaarsloopbaan combineert met een baan in een drukkerij. Ondertussen dagdroomt hij over artistieke projecten die nog gemaakt moeten worden. Simon woonde en werkte 6 weken lang in een verlaten melkfabriek in het Drentse Kolderveen om zijn artistieke vuur te herontdekken. Zijn opdracht luidde: ‘Omarm de verveling en zie wat ervan komt.’ Want wetenschappers en filosofen vertellen ons dat verveling een belangrijk onderdeel is van het creatieve proces. Het brein kan op verrassende gedachten komen, zodra het de kans krijgt om af te dwalen, schrijft onderzoekster Sandi Mann. Dat klinkt prachtig, maar zes weken niets in het vooruitzicht is behoorlijk angstaanjagend voor de meesten onder ons. Want wat doe je met een zee van tijd in een gigantische lege zuivelfabriek in the middle of nowhere? Simon Niks deed wat alle kinderen doen als ze niets om handen hebben: net zolang spelen totdat ze vergeten zijn waarom ze zich ook alweer verveelden.
Dat klinkt prachtig, maar zes weken niets in het vooruitzicht is behoorlijk angstaanjagend voor de meesten onder ons.
‘Remy, een jongetje van negen speelt met het poppenhuis. Hij maakt alles netjes, zet alle meubeltjes op hun plaats, veegt de vloer, zet een pianomuziekje op. Hij doet dit alles zonder woorden. Daarna begint hij, zorgvuldig kiezend, alles in één kamer weg te zetten. Tot slot sluit hij deze kamer goed af. Nu zijn er alleen nog maar lege kamers. Het spel lijkt klaar te zijn.’ Uit: Spelen met werkelijkheden: Systeemtheoretische psychotherapie met kinderen en jongeren. Door E. Reijmers, M. Faes, L. Cottyn
Spel is een levensbehoefte voor kinderen. Door te spelen leert een kind de wereld om zich heen kennen en begrijpen, zo meende Lev Vygotsky (1896-1934). Deze Joods-Russische psycholoog stierf op jonge leeftijd (37) aan tuberculose, waardoor veel van zijn publicaties fragmentarisch en onaf bleven. Geheel in lijn met het socialistische mensbeeld van de Sovjets, stelt Vygotsky dat leren bij uitstek een sociaal proces is. Je hebt er dus anderen bij nodig, want in je eentje raak je snel uitgespeeld en uitgeleerd. Zijn oprechte geloof in de Marxistische leer kwam hem in het Westen duur te staan want het maakte dat zijn gedachtengoed pas na de Koude Oorlog bekend werd. Vygotsky typeert het spel van kinderen als een sociaal-emotionele activiteit: Door te spelen leren kinderen zichzelf, de ander en de wereld begrijpen. En dat doen ze vaak op een voor volwassenen onnavolgbare wijze. Want waarom stopt het jongetje van negen alle poppenmeubeltjes in één kamertje? Wie bepaalt de regels van het spel en wat is het doel van deze handeling?
Geheel in lijn met het socialistische mensbeeld van de Sovjets, stelt Vygotsky dat leren bij uitstek een sociaal proces is.
Terug naar Simon Niks, de jonge kunstenaar met een zee van ruimte en tijd in het Drentse gehucht Kolderveen. In de eerste week van zijn residentie kreeg hij een vriend te logeren. En tja, wat doe je dan om de tijd te doden? Ze besloten met stoepkrijt een enorm schaakbord te tekenen op de vloer van de lege fabriekshal. Nu is schaken een van de oudste bordspellen die er bestaan en de spelregels zijn sinds de 6e eeuw min of meer onveranderd. Maar nood breekt wet want de uitvergroting van het schaakspel in krijtlijnen van 8 bij 8 meter bleek een game-changer te zijn. De gestapelde stoelen in het opberghok en rondslingerende kartonnen dozen, kratten en plastic emmers dienden als schaakstukken. Het schaaktoernooi veranderde al snel in een absurde work-out want een lange rokade betekende voor beide spelers meters maken met stoel, emmer of krat. Kortom een potje schaak van formaat waarbij de focus op strategische zetten veranderde in stappen en slepen met spullen.
De gestapelde stoelen in het opberghok en rondslingerende kartonnen dozen, kratten en plastic emmers dienden als schaakstukken.
Op zo’n late avond met een spelletje, een biertje en een goede vriend komt opeens het spelprincipe van Vygotsky om de hoek kijken. Niks en zijn vriend bedachten tijdens de rit noodgedwongen nieuwe regels, in eerste instantie zodat ze ongehinderd verder konden schaken. Maar al gauw werden de spelregels zelf onderwerp van het spel. Want, zo besloten de twee vrienden, een paard kan eigenlijk alles zijn, kan een dubbelfunctie hebben, of in sommige situaties een bonuszet opleveren. En ook deze nieuwe kaders werden doorbroken, verschoven, opgerekt, herhaald of terzijde geschoven. In feite deden Niks en zijn vriend wat musici doen als ze een Tema con Variazioni spelen. Een harmonisch motief wordt door het toevoegen van noten of het verdubbelen en octaveren van intervallen steeds een stukje verschoven. Vaak net zolang totdat het originele thema niet meer herkenbaar is, maar heeft plaatsgemaakt voor een volgend Leitmotiv.
Vygotsky ziet spelen als een teleologische activiteit: De zin van het spel is het spelen zelf en verdwijnt zodra het spelletje gedaan is. Vraag aan het jongetje van negen waarom hij speelt en hij zal antwoorden dat het leuk, mooi en spannend is. Waarom die meubeltjes nu in een kamertje moesten houdt hem totaal niet bezig. Dat teleologisch spelprincipe staat haaks op de nadruk die kunstopleidingen tegenwoordig leggen op introspectie. Kritische reflectie wordt naast creërend vermogen door veel academies als de meest cruciale opleidingscompetentie gezien. Studenten moeten betekenis kunnen geven aan wat ze maken, hun werk moeten ze in een sociaal-maatschappelijk, kunsthistorisch en artistiek discours kunnen plaatsen. Iets voor de lol maken omdat je een bepaalde techniek onder de knie wilt krijgen is immers het domein van amateurkunstenaars. Daar mogen creatievelingen pretentieloos prutsen voor de schoonheid en het plezier. De nadruk ligt hierdoor vaker op betekenisgeving dan op de technische aspecten van het maakproces of op de procesmatige vorm waarin kunst het beste gemaakt wordt. Voor spelen is dat funest. Want reflectie vraagt om een pauze, dwingt de maker ertoe uit het proces te stappen en er met enige afstand naar te kijken, de creatieve stroom stolt en het spel is uit.
De zin van het spel is het spelen zelf en verdwijnt zodra het spelletje gedaan is.
Soms is het wijs om artistieke reflectie uit te stellen en gewoonweg vertrouwen te hebben in de dynamiek van het moment en de flow van het creatieve proces. Betekenis geven aan je werk kan en mag immers ook achteraf. Dat ondervond ook Simon Niks want zijn absurde schaakspel bleek de aanloop naar een volgende spelfase. Van een zak gips goot hij reusachtige stoepkrijtjes waarmee hij de vloeren van de lege melkfabriek vol arceerde. Volgens Niks veranderde deze repetitieve handeling naar verloop van tijd in iets meditatief. Het steeds weer opnieuw van links naar rechts zwenken met zijn reuzenkrijt bracht Niks in een flow. Zijn hoofd kwam tot stilstand waardoor zijn gedachten in een vrije val terecht kwamen. Niks beschrijft de Alfa golven die typerend zijn voor de waakzame ontspanning die veel believers ook bij mindfulness, yoga of andere meditatie ervaren. Het brein trilt op zo’n 8-12 Herz waardoor er onbewust ruimte ontstaat voor dagdromen, visualisaties en fantasieën, de basis ingrediënten voor het artistieke proces. Het resultaat was even simpel als magisch: een vloeroppervlak van 200 m2 met identiek dezelfde witte strepen. Uiteindelijk werden Simons krijttekeningen uitgeveegd, opgezogen en in een stofzuigerzak tentoongesteld. De cirkel was rond en het spel was uit.
Zijn hoofd kwam tot stilstand waardoor zijn gedachten in een vrije val terecht kwamen.
Een verslag van Niks residentie in Kolderveen kun je bekijken op zijn website www.simonniks.nl. Simon maakte ook een absurde en volstrekt zinloze videogame waarin je hem als figuurtje door de gangen, hallen en kamers van de verlaten melkfabriek in Kolderveen kunt zien dwalen. Als je je lekker wilt vervelen, klik dan hier: http://www.simonniks.nl/project/wasteland-game/
Bronnen:
Does being bored make us more creative? Creativity Research Journal, S. Mann, R. Cadman., 2013
Spelen met werkelijkheden: Systeemtheoretische psychotherapie met kinderen en jongeren, E. Reijmers, M. Faes, L. Cottyn, 2004
Procrastination by pigeons: preference for larger more delayed work requirements, James E. Mazur, 1996
Play and its role in the mental development of the child, L. S. Vygotsky 1933
Aristoteles, Ethica Nicomachea, vertaald door C. Pannier en J. Verhaeghe, Groningen, 1999
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl