De boodschap inlijsten – op bezoek bij Joyce Overheul in het Museum W

Mijn bestemming is Sending Thoughts and Prayers, een tentoonstelling van Joyce Overheul die pas een paar weken voor mijn komst is geopend. Ik ben van plan om in de tentoonstelling in gesprek te gaan met bezoekers. Welke boodschap wil Overheul overdragen met haar werk? En hoe wordt deze door bezoekers opgevat? Als ik aankom bij het museum, vertel ik de collega’s bij de ingang van mijn plan. Het blijkt binnen nog rustig. Een vrijwilliger biedt me vlak voor het einde van haar dienst een korte rondleiding door de tentoonstelling aan. ‘Ik heb niet alles helemaal in mijn hoofd zitten’, waarschuwt ze me, ‘want het is nog vers.’ Ze beveelt me vooral aan om de digitale tour te raadplegen als ik meer wil weten: de tentoonstelling kent informatieborden noch zaalteksten.

Als we bij een van de eerste werken komen, Zeemijn (2019), blijkt dat mijn rondleider misschien te bescheiden is geweest. We kijken naar een ballonachtige vorm die in de lucht lijkt te zweven, met een ketting eraan. Erachter staat een grote kist, met de namen van bedrijven en merken waarvan bekend is dat ze profiteren van de wapenhandel. De ballon, zo legt ze me uit, is een replica van een Duitse zeemijn uit de Tweede Wereldoorlog. Opvallend vind ik de roze kleur van het materiaal, organza en naaigaren, dat Overheul heeft gebruikt. ‘We moeten eigenlijk veel softer omgaan met materiaal, met mensenlevens, met geweld in de wereld. Dat is een typisch kenmerk van Overheul: dat zij het harde met het heel zachte wil confronteren.’

We gaan door naar een ruimte die is ingericht als een totaalinstallatie. Treurig stemmende, klassieke muziek klinkt in de ruimte. Aan de wand hangen vier kleine portretten van Donald Trump, met een pruilend gezicht, tranen lopen over zijn wangen. ‘Dat machogedrag, daar krijg je eigenlijk tranen van in de ogen’, zo begrijpt mijn rondleider deze installatie. ‘Het beweegt je tot tranen hoe de maatschappij onder Trump functioneert.’ We kunnen hier amper bewegen: we zijn omringd door een ballenbak met, zo leer ik, veertigduizend grijze ballen verspreid over de museumzaal. ‘Dat zijn allemaal tranen’, zegt ze, wijzend naar de ballenbak. Zelf ben ik er nog niet over uit of de ballenbak zo eenduidig te interpreteren valt. Ik vraag me af om wiens tranen het gaan: die van incompetente wereldleiders, als Trump, of van de mensen die onder machthebbers als Trump nog verder in hun bestaansrecht worden bedreigd? 

In de andere zalen van de tentoonstelling komen we niet alleen meer werk van Overheul tegen, zoals een appel aan een ketting en Kalasjnikovs van textiel, maar ook objecten uit de Weertse collectie, zoals pièta’s en een zeventiende-eeuws genreschilderij. We eindigen de tour bij Sending Thoughts and Prayers (2020), een klein werk waar de tentoonstelling naar is vernoemd. Het is een zilveren wandtapijt, waarop de titel is verweven met pistolen en rozen. ‘We zenden je gedachten en gebed dat het ooit goed zal komen’, zo wordt de titel door mijn rondleider hertaald. Het verwijst naar de uitspraken die Amerikaanse regeringsleiders doen als er een grote ramp heeft plaatsgevonden, bij wijze van steunbetuiging. Maar zulke steunbetuigingen blijven ook vaak hol. ‘Help je wel echt?’, zo vraagt zij zich af. ‘Is het wel echt gemeend? Of is het maar een algemeen praatje?’

Ik kom een bezoeker tegen, die vertelt dat ze vanuit Düsseldorf naar het museum in Weert is afgereisd. ‘Ik ben verrast dat de tentoonstelling zo aansluit bij mijn interesses.’ Ik vraag haar of er een werk in de tentoonstelling is dat haar in het bijzonder aanspreekt. Ze hoeft niet lang na te denken: de Trump-totaalinstallatie. We keren bij wijze van spreken terug naar de ballenbak, kijken naar een van de Misogynist YouTube Titles (2021): fluwelen titels van YouTube-video’s, gemaakt door conservatieve, jonge mannen die aan de wand hangen. ‘Ik waardeer het werk, ‘She’s not YOURS… It’s Just YOUR TURN!’ Ze brengt het in verband met #MeToo. ‘Vrouwen kunnen wel bereid zijn om te flirten, maar dat hoeft geen uitnodiging te zijn voor mannen om te doen wat ze willen.’

Vlak nadat ik haar een prettige reis heb toegewenst, kom ik een mevrouw tegen die nog in het midden van haar bezoek is. Ze woont in de omgeving van Weert, zo leer ik. ‘Als er weer een nieuwe tentoonstelling is, dan ga ik ernaartoe, om te kijken wat het is, wat het met mij doet.’ Ze vertelt dat ze er met een open houding in gaat, dat ze digitale tour bijvoorbeeld niet gebruikt. Als ik haar vraag of er een werk is in de tentoonstelling dat haar aanspreekt, geeft ze aan dat ze het nog niet durft te zeggen. ‘Ik kan het niet een, twee, drie onder woorden brengen. Maar het interesseert me wel.’ Het is ook best een gedurfde keuze, vind ik, om zo beperkt informatie op zaal aan te bieden. Zij vindt het wel prettig: ‘Mensen moeten er zelf iets van denken, hè.’

Intussen loop ik naar boven om een kijkje te nemen in de vaste collectie opstelling van het museum. Ik denk terug aan een eerder bezoek aan Museum W, toen ik een queer-tour volgde onder begeleiding van Patrick Verhoeven. We liepen door de collectie opstelling, keken naar eeuwenoude heiligenbeelden en hedendaagse fotografie. Een mannelijk naakt van Frans Franciscus was, volgens ons, zowel geïnspireerd door eeuwenoude Christusbeelden als een verwijzing naar de bear-subcultuur. Het bleek goed voer voor discussie wat de kunst nou queer kan maken: de boodschap die de kunstenaar bedenkt voor een kunstwerk, of de boodschap die de toeschouwer erin ziet? 

Het is een vraag die ook door mijn hoofd spookt als ik door de tentoonstelling dwaal. Ik sta voor de Seksistische kralenwerken (2022-2023), een serie kleurrijke kralenwerken die naast elkaar aan een wand hangen. Op het textiel staan, als een soort van tegeltjeswijsheden, teksten als ‘je mag ook niks meer zeggen’, ‘ben je ongesteld, ofzo?’ en ‘je bent best technisch voor een vrouw’. Ernaast hangen drie negentiende-eeuwse, katholieke vaandels met ‘Geloof’, ‘Hoop’ en ‘Liefde’, uit de collectie van het museum. Er ontstaat een spannend contrast tussen de katholieke vaandels, die een eenduidige boodschap verkondigen, en de kralenwerken die een boodschap verkondigen die niet verkondigd zou moeten worden.

‘Vraagt u maar’, zegt een bezoeker die ik aantref in de laatste ruimte van de tentoonstelling. ‘Misschien kan ik helemaal niet antwoorden.’ Als ik hem vraag welk werk uit de tentoonstelling hem heeft weten aan te spreken, wijst hij op de Seksistische kralenwerken. ‘Al die borduurwerkjes met die uitspraken, die herkende ik wel. Er zijn toch veel mannen die zich daaraan bezondigen, om vrouwen dingen toe te zeggen wat heel anders ligt.’ Ik word nieuwsgierig, en vraag door. ‘Niet herkenbaar in de zin dat ik het zelf meegemaakt heb, niet herkenbaar in de zin dat ik het zelf doe. Maar je hoort en je leest het vaak.’ Ook het materiaal van de kralenwerken wist hem te prikkelen: ‘Ik vind het wel grappig. Het heeft een glittereffect, al dat glimmende, blinkende en fonkelende spul.’ Misschien wel een ironisch contrast, zo merk ik op. Hij begrijpt wel wat ik bedoel. ‘De strekking van de boodschap die erop staat, is natuurlijk niet echt om in te lijsten.’

De thema’s die Joyce Overheul in haar werk aanhaalt, zijn inderdaad niet om in te lijsten: verrechtsing, seksisme, Donald Trump, oorlogsgeweld. Tegelijkertijd probeert Overheul, zo leid ik af uit mijn bezoek aan deze tentoonstelling, verschillende lagen aan te brengen in haar werk waardoor haar werk meerduidig te interpreteren valt. Haar gekozen materialen, zoals textiel of kralen, zouden de meeste mensen niet direct met de onderliggende thema’s associëren. Bovendien vereeuwigt ze teksten, zoals in de Seksistische kralenwerken, die eigenlijk helemaal niet vereeuwigd zouden moeten worden. Zo roept de tentoonstelling vragen op omtrent de verhouding tussen de boodschappen die de kunstenaar in haar werk inlijst, en de manieren waarop deze door bezoekers kunnen worden opgevat. 

Na een paar uur door het museum te hebben rondgedwaald, loop ik nog een laatste rondje door de tentoonstelling. Dan pas komt de vraag in me op: welk werk uit de tentoonstelling spreekt mijzelf eigenlijk aan, en waarom? Ik keer terug naar de zaal met de Seksistische kralenwerken. Ik keer me om, zie een reeks foto’s van billen in de hoek van de ruimte hangen. De billen verschillen allemaal net van elkaar: de ene groter, of net met wat meer beharing dan de andere. Ze zijn versierd met glitters, kristallen of verjaardagskaarsjes. Ik open de digitale tour: het blijkt dat ik kijk naar Overheuls project Bum Revisited, dat al sinds 2013 loopt. In de beschrijving van het werk op de webpagina worden prangende vragen opgeworpen. Waarom vinden we vrouwelijk naakt heel normaal om te zien, maar mannelijk naakt een stuk minder? En waarom zijn vrouwen in het museum vaker de naakten in schilderijen dan de exposerende kunstenaars? De billen op de foto’s waarnaar ik kijk, zo lees ik, zijn allemaal van mannen. Het zal vast de reden zijn waarom dit werk in deze tentoonstelling mij in het bijzonder aanspreekt.

—

De tentoonstelling van Joyce Overheul, Sending Thoughts and Prayers, is nog te zien in het Museum W in Weert tot en met 14 april 2024.