De 10 van 2020: Kunstwerken die door corona een andere betekenis krijgen

Curator Inez Piso spreekt vanuit haar quarantaine in Istanboel vier kunstenaars over hun werk dat vanwege de uitbraak van het COVID-19 virus hele andere associaties oproept. Ze bespreekt vier kunstwerken die ver vóór deze crisis gemaakt zijn, maar nu onvermijdelijk in een nieuw daglicht zijn komen te staan.

Elke dag word ik wakker in een andere wereld. Alle dingen waar ik vanuit kon gaan worden één voor één vervangen door onzekerheden. De regels veranderen sneller dan ik eraan kan wennen. Omdat de sportschool gesloten is, meet ik mezelf een nieuwe hardloophobby aan, maar na twee halfslachtige pogingen door stille straten en lege pleinen wordt ook dat verboden. Mijn hobby’s veranderen en ook mijn prioriteiten en interessegebieden zijn verschoven. Zo ben ik verslaafd aan statistieken en ken ik opeens de cijfers van de populatie van verre landen uit mijn hoofd. Ook staan tegenstrijdigheden opeens in het verlengde van elkaar. Zoals de afgelopen jaren massaal bijeenkomen een teken was van solidariteit, toon je je nu juist solidair door thuis te blijven.

De onbeantwoorde vragen over deze nieuwe wereldorde, met verse regels en prioriteiten, vermenigvuldigen zich even snel als het virus zelf. Alle aannames waarop we onze toekomst gebaseerd hadden worden afgebroken en op losse schroeven gezet. En hiermee vindt er tegelijkertijd een herevaluatie van het verleden plaats. Net zozeer als dat de toekomst onder een hele andere loep ligt, wordt ook de geschiedenis op een andere manier geselecteerd. Het raster van de zeef waarmee we de wereld om ons heen filteren is van vorm veranderd.

De onbeantwoorde vragen over deze nieuwe wereldorde, met verse regels en prioriteiten, vermenigvuldigen zich even snel als het virus zelf.

Met deze plotselinge verschuiving is er een nieuwe collectieve beeldtaal ontstaan. Lege schappen, verlaten straten, niezen op straat, online vergaderingen, online feesten, één meter vijftig, mondkapjes, klusaanvallen, thuiswerken in je pyjama en een zoet bier flesje Corona openen met een grijns van bittere ironie, behoren allemaal tot herkenbare triggers die deze tijd kenmerken.

Het zijn emblemen van het nieuwe dagelijks leven waaraan iedereen krampachtig probeert te wennen. Veel gewone objecten, handelingen en ideeën die stammen uit een coronavrij tijdperk, hebben een andere betekenis of functie gekregen. Dat geldt ook voor kunstwerken die pre-corona gemaakt zijn. Ze speelden in op een context waarin andere regels en aannames golden. Omdat deze nu zijn omgesmolten, worden veel kunstwerken onherroepelijk voorzien van een nieuwe betekenislaag. Ze worden nu met andere ogen bekeken en leveren opeens een andere boodschap dan aanvankelijk bedoeld was.

Jiri Kovanda’s Kissing Through Glass is een performance die in 2007 plaatsvond in Tate Modern. Het beeld van twee mensen die elkaar kussen door een glazen raam wekt nu hele andere associaties op dan in 2007. De ingenestelde waarschuwingen waarmee we de publieke ruimte nu voorzichtig betreden, met verse taboes en collectieve trauma’s in de maak, worden acuut getriggerd door het beeld van twee mensen die met hun lippen glas beroeren en op deze manier een intiem moment beleven.

 

Jiří Kovanda, Kissing Through Glass, Performance in Tate Modern, 2007. Courtesy GB Agency. Foto: © Tate

Al is dit werk niet gemaakt voor deze onmogelijk te voorspellen context, lijkt het werk een profetische waarde te hebben. Maar in het gedeelde online document waarin Jiri Kovanda mijn vragen beantwoordt laat hij blijken dat hij het daar niet helemaal mee eens is: ‘Het werk gaat over de perceptie van nabijheid en contact, over wat sociaal geaccepteerd is en wat niet, en dit alles binnen een artistieke context. Het heeft niets te maken met deze gevaarlijke en uitzonderlijke situatie en is in die zin ook niet profetisch.’

Al is dit werk niet gemaakt voor deze onmogelijk te voorspellen context, lijkt het werk een profetische waarde te hebben.

Door twee mensen aan weerszijden van een glazen architecturale scheiding te plaatsen, laat hij zien dat er altijd grenzen en opdelingen van ruimtes zijn die onze bewegingsvrijheid conditioneren. ‘Toch ben ik ervan overtuigd dat de huidige ingrepen van de staat zoals het sluiten van grenzen en het optrekken van onzichtbare muren, goede maatregelen zijn. Er moeten toch op een of andere manier muren en grenzen bestaan, ik zou niet in een wereld zonder willen leven. Ik heb periodes van totalitaire regimes meegemaakt en moeilijke tijden van censuur, maar dit is iets totaal anders. Ik zit sinds vier weken in quarantaine en daar heb ik zelf voor gekozen.’

Het werk wordt kracht bijgezet door de manier waarop tegenstrijdigheden samensmelten: ‘Het gaat over verbinding, van heel dichtbij maar ook ver weg,’ zegt Kovanda. ‘En dat is nog steeds zo.’ Ik vraag hem of hij het erg vindt dat bepaalde aspecten van dit werk nu lijken uitvergroot. En of dat ten koste gaat van het initiële werk. ‘Nee,’ zegt hij, ‘een kunstwerk verandert altijd zodra er zich nieuwe situatie voordoet. Dat de ‘toon’ van Kissing through Glass nu is veranderd, kan ik alleen maar accepteren. De vraag ‘Wat betekent het om mens te zijn?’ is nu dominanter geworden, en dat zie ik alleen maar als een mooie kans voor een werk zoals dit.’

 

Albert Merino, Scène uit Bestiari, 2015

Deze vraag speelt ook een rol in het werk van Albert Merino met wie ik in een diepgaand gesprek beland via messenger. Hij onderzoekt de grens tussen menselijkheid en dierlijkheid. In 2015 maakte hij het videowerk Bestiari, waarin kuddedieren de compleet lege straten van Madrid als decor voor hun habitat innemen. ‘Dit werk geeft me echt kippenvel als ik het nu terugzie.’ zegt Merino. ‘Ik had nooit gedacht dat dit een mogelijke voorbode zou kunnen worden van een werkelijke situatie. Ik zag gisteren nog beelden circuleren op internet van dieren die verlaten plekken in de leeggelopen steden bewonen.’

In de video koos hij met opzet voor een stad die nog helemaal intact was en niet voor een over-apocalyptisch scenario dat uit ruïnes bestaat. ‘Ik wilde dat de aanwezigheid van mensen plausibel zou zijn, maar tegelijkertijd afwezig in het straatbeeld. En dat sluit nu nóg nauwer aan op de huidige situatie in Madrid,’ vertelt Merino. ‘Ik geloof niet dat de geschiedenis bestaat uit lineaire vooruitgang en ontwikkeling. En daarom geloof ik ook niet dat deze pandemie anders is dan de andere rampen en oorlogen.’ Maar later komt hij erop terug: ‘Behalve de manier waarop de staat met precisie elke burger in de gaten kan houden. Elke aankoop of locatie is traceerbaar. Of dat nou juist goed is of slecht, denk ik dat dit deze crisis onderscheid van andere epidemieën of wereldoorlogen.’

In Melanie Bonajos videowerk ‘Progress vs. Regress’ uit 2016 zagen we al hoe de technologie onze levens in beslag heeft ingenomen. In haar film worden ouderen geïnterviewd in een bejaardentehuis en geconfronteerd met een selfiestick. Één van de bewoners zegt dat het allerergste van ouder worden, het verliezen van haar onafhankelijkheid is. ‘Er zijn hier zoveel regeltjes’. Een andere bewoner vergelijkt het tehuis met een gevangenis. Ze herinnert zich ook een verzorgster die haar een nachtkus op haar voorhoofd gaf. Ze mist de aanraking en het menselijk contact. De onderwerpen die hier worden aangesneden zijn nu relevanter dan ooit.

Één van de bewoners zegt dat het allerergste van ouder worden, het verliezen van haar onafhankelijkheid is.

‘Social support is gewoon de meest krachtige bescherming tegen ziekte en emotionele destabilisatie,’ zegt Melanie Bonajo tegen me in een telefoongesprek. ‘Er is zeker een gedeelte dat kan worden opgevangen door digitale middelen, maar uiteindelijk is fysiek contact gewoon het sterkste dat je als mens kan ontvangen ter bescherming,’ aldus Bonajo. ‘Waar we ons nu meer bewust van zouden moeten worden is het belang van skin-to-skin contact. Aanraken als taal. En hoe die noodzakelijk is voor onze gezondheid. Het probleem is dat veel van deze basisbehoeften niet voorgeschreven kunnen worden door de dokter met een receptje. Ze maken geen deel uit van een kapitalistisch economisch systeem, en dat wordt nu wel duidelijk, ja.’

De corona crisis dwingt ons om nog meer afhankelijk te zijn van digitale communicatie en dat is, net zoals voor Merino, problematisch voor Bonajo. ‘Ik denk dat we door technologie sowieso al in een isolement zaten. We waren al vervreemd van ons lichaam. Het is een echte noodzaak voor ons als mensen om samen te zijn. En het ogenschijnlijke onderscheid verdwijnt, zodra je kijkt naar wie we zijn: een menselijk organisme. We delen allemaal dezelfde lucht. De lucht die ik nu inadem en weer uitblaas is uiteindelijk de lucht die bij jou in Istanboel gaat komen.’

Berkay Tuncay maakte het werk To-do list: nothing lang voordat het coronavirus alle nieuwsbronnen en gesprekken in Istanboel domineerde. De opening (en tegelijkertijd sluiting) van zijn tentoonstelling: Human, how strange, so vulgar, such a masterpiece and yet so primitive vond plaats op vrijdag 13 maart, precies op het omslagmoment van de coronacrisis in Istanboel. ‘Ik had de omnipotente impact van dit virus nooit kunnen voorspellen, maar ik begrijp heel goed dat mensen dit werk niet meer los kunnen zien van de huidige situatie,’ zegt hij.

De tentoonstelling werd meteen met een 360º camera online gezet en veel reacties gingen over het werk waarin hij de bekende internetmeme To-do list nothing, met een oeroude techniek aanbracht op de wand: het spugen van pigment op de wand, zoals holbewoners deden in hun grotten. ‘Nothing is precies wat ons nu verplicht wordt om te doen. Niet naar buiten, niet naar kantoor, niets. Ik vind het prachtig dat het moment van ‘nu’, mijn werk opslokt en van een dikke laag betekenis verschaft. Betekenissen worden altijd door het verstrijken van tijd aangepast. Of dat nou vóór- of ná Corona is. Kijk hoe we gissen naar de betekenis van het silhouet van een hand op een rotswand dat 40.000 jaar geleden werd gemaakt. Er zijn zoveel theorieën. We zullen het nooit weten. Net zoals deze prehistorische hand, kunnen deze meme’s op talloze manier worden geïnterpreteerd.’

Betekenissen worden altijd door het verstrijken van tijd aangepast.

Hij legt uit dat zijn werk over memes ironisch genoeg meerdere gemeenschappelijke delers heeft met een virus: ‘De term meme wordt voor het eerst door de bioloog Richard Dawkins in 1976 geïntroduceerd en beschrijft gedrag of een culturele uiting die zich verspreidt door het kopiëren of imiteren van anderen. Bijvoorbeeld het dragen van een spijkerbroek of een manier van praten. Deze culturele codes verspreiden zich precies zoals een virus. Dus als ik een prehistorische techniek gebruik om een hedendaagse internetmeme af te beelden op de muur van een kunstruimte, heb ik het precies hierover: Hoe wordt informatie doorgegeven en hoe wordt de betekenis daarvan continue aangepast door de verandering in tijd? De manier waarop een Meme voortbestaat op het internet is gelijk aan dat van een virus in een lichaam: door vermenigvuldiging.’

Volgens Tuncay worden niet alleen betekenissen aangepast aan nieuwe contexten, maar doen wij dat als mensen ook continue. ‘De mens is een echte overlevingsmachine, dat wordt ook nu weer duidelijk. Ik herken het gevoel van spanning op straat, naar buiten gaan met een gasmasker op bijvoorbeeld. Net als iedereen in Istanboel, heb ik een zogenaamde coup d’etat meegemaakt en gewelddadige periodes van protesten gezien. Vroeger droeg ik graag slippers op straat. Totdat ik niet meer zeker kon zijn van wat er in de volgende minuut ging gebeuren. Omdat je op elk moment moet kunnen wegrennen van gevaar, ben ik schoenen met veters gaan dragen. We zullen ons altijd aanpassen aan onze omgeving. En dat doen we niet alleen nu, dat hebben we vaker gedaan. En we zullen het ook nog vaker doen als mensheid. Het is slechts een variatie op vorige situaties, en wij zijn niets in de tijd. Niet eens een klein puntje.’

Misschien is het inderdaad het lot van ieder kunstwerk om oneindig opnieuw geïnterpreteerd te worden, in wat voor extreme situatie dan ook. En is deze crisistijd juist een goed moment om aan de hand van deze werken cruciale vraagstukken naar de actualiteit te trekken. Was het wellicht mijn curatoriële misvatting dat we enige grip zouden hebben op de context van een kunstwerk? Toch kan ik mijn nieuwe bril niet meer afzetten en vraag ik me af hoe een werk zoals Washing hands abnormal van Bruce Nauman gezien wordt in deze nieuwe context. De associaties die deze werken oproepen zijn onlosmakelijk verbonden met de gevolgen van COVID-19, terwijl dat aanvankelijk nooit zo bedoeld was. Het zijn de corona-bierflesjes van de kunst, maar ze hebben meer in zich dan een toevallige verwijzing naar een nieuwe beeldtaal, hun boodschappen zijn relevanter dan ooit en hun gelaagdheid legt de pijnlijke problemen rondom het menszijn bloot, die veel ouder zijn dan dit virus. We moeten ons juist nú laten leiden door kunstwerken en hun ideeën bij het herschudden van de kaarten en het stellen van nieuwe prioriteiten in een wereld die we in een rap tempo aan het vormen zijn.