De 10 van 2020: Hanne Hagenaars over ouderdom
Het einde van 2020 staat op de stoep. Mister Motley blikt de komende dagen terug met 10 artikelen die in 2020 zijn gepubliceerd. Verhalen die dit vreemde, eenzame, hectische, maar toch ook belangrijke jaar markeren. Een jaar waarin de kunst iedere dag een rol bleef spelen.Vandaag een artikel van Hanne Hagenaars dat werd gepubliceerd op 26 juni . Hagenaars schrijft hierin over hoe er tegen ouderen wordt aangekeken in de coronacrisis en hoe het ook anders zou kunnen, zoals onder andere Isa Genzken laat zien in haar werk.
Dit portret van Eliza Douglas die een bosje verbrande bloemen vasthoudt is afkomstig uit een tentoonstelling die ik niet heb gezien: Imagine van de Duitse kunstenaar Anne Imhof. (1) Alles op de foto is onscherp, de bloemen, het model en de achtergrond waar in het zwart een vlam of licht te zien is. De foto is mijn favoriet uit de serie Solidarity, een project van Wolfgang Tillmans waarin kunstenaars een werk beschikbaar stellen dat culturele instellingen mogen verkopen als financiële steun tijdens de moeilijke coronatijden. De poster van Imhof vervaagde ook beetje bij beetje het beeld van Ali B. dat maar door mijn hoofd heen zeurde.
Het zit namelijk zo. Mijn vriendin Francine belde me op, zo aan het begin van de coronatijd. Ze is net zeventig geworden dat zonder uitbundig feest voorbij is gegaan. Hoe ze in de wereld staat verschilt niet zo veel van mij of anderen in mijn vriendenkring, jong en oud. Ze houdt van architectuur, gelooft in spirituele krachten, en woont alleen in een fijn, stads appartement in hartje Utrecht en heeft bergen energie. ‘De bel gaat en daar staat een opgewekte jonge vrouw met een gemengd boeket voor mijn deur. “Alstublieft mevrouw.” Ja, ik neem het maar aan. Er is geen afzender, geen geheime bewonderaar, maar er bungelt een kaartje aan met een gedicht van Ali B.’
Ergens heeft een stichting aan haar gedacht als een eenzame bejaarde. Ze leest het gedicht voor, de woorden zijn zo sentimenteel en sopperig dat we de slappe lach krijgen. Iets met hou, voor jou, niet in de kou en gauw. Het bonte boeket belandt in de vuilnisbak. Goedbedoeld maar wel een belediging.
Eliza Douglas met een boeketje verbrande bloemen in een onscherpe foto, ja dat is meer onze smaak.
Kunstenaar Anne Imhof verkent de ‘ondraaglijke alledaagsheid’, haar werk gaat over de angst voor het vlakke, voor de existentiële leegte. Het is een allegorie van het proces van de-modernisatie lees ik. Om dat te begrijpen kom ik uit bij een lezing van filosoof en econoom Haroon Sheikh die de modernisering uitlegt als een activerende, maar ook ontregelende kracht. Modernisering is niet enkel vooruitgang, het is vooral een trauma en de vraag is hoe we als mensheid met dat trauma omgaan. Moderniteit is de droom van de mens om ‘meester en bezitter’ van de natuur te worden, zegt Sheikh.(2) In het proces van modernisatie werd de wereld ontdaan van zijn magie en ingeruild voor cijfers, techniek en afstandelijkheid. Ja dat sluit wel aan bij het werk van Imhof, niet voor niets was Faust de titel van haar waanzinnige performance in het Duitse paviljoen in Venetië in 2017.
Er werden beangstigende rituelen opgevoerd met een beklemmende en verontrustende sfeer als gevolg. In de ban van dit exorcisme bleef het publiek uren rondhangen. Een performance van Imhof gaat altijd over macht, dood, verlangen en verloren zijn. In de performances van Imhof gaan boeketten rozen in vlammen op. Al sinds de 17e eeuw zijn bloemen een symbool voor vergankelijkheid. Op een prent van Claes Jansz. Visscher (1635) staat naast een vaas met bloemen gedrukt: ‘Alle vleesch is hoy (Mensch) draacht geen roem, en u heerlycheyt is als een bloem.’
Ik lees Imhof’s bloemen die in vlammen opgaan als een soort turbo vanitas, een dubbel symbool voor vergankelijkheid. Het verdorren gaat niet snel genoeg, we doen er nog een schepje bovenop.
Ook Elspeth Diederix maakte een vanitas van restjes bloemen in het gras die gedomineerd worden door likkende, rode vlammen. Fire Still Life, 2004. De omkering intrigeerde haar, in de vlammen staren brengt in je gedachten even veel op gang als het genieten van de schoonheid van bloemen. Dat bloemen tot vlammen transformeren vond Diederix een mooie omkering. Bloemen sterven af, ze verbranden, verdorren om dan weer door te gaan. De natuur omarmt alle aspecten, ieder stadium. Bloemen verdorren of vlammen, in beiden schuilt schoonheid.
In de coronatijden kwam de dood opeens dichtbij en angst sloop door de straten en supermarkten in een scenario waarin zwakke, kwetsbare ouderen de hoofdrol speelden. De framing van ouderen loog er niet om. Dor hout. Steeds maar weer beelden van zielige bejaarden in tehuizen. Verward. Treurig. Alsof er geen andere manier van ouder worden is. Dat irriteerde niet mij alleen maar ook bijvoorbeeld Hedy d’Ancona die er over kwam discussiëren op televisie. Ageism is de term voor deze negatieve framing van oudere mensen.
De levensfasen van de mens werden van oudsher gezien als een natuurlijke cyclus, het hoort er allemaal bij. Maar doordat het christendom er het einde der tijden aan vast knoopte werden de levensfasen losgekoppeld van de natuur en gezien als een lineaire lijn. Ouderdom is niet meer een gelijkwaardige fase, met voor en nadelen, en horend bij het leven, maar een beangstigend eindpunt waar we bij weg willen blijven. Het verbranden van bloemen in de foto van Diederix haakt aan bij de cyclus van de natuur.
De rozen met hun zwarte randen van Imhof symboliseren onze materiële wereld waarin aan ouderdom geen positieve (want geen economische) waarde meer wordt verbonden. Het vuur is immers het enige element dat aan de mensen toebehoort. Een bos bloemen verbranden symboliseert de macht die de mens zich toedicht, het overheersen van de natuur. Het lossnijden, het verbranden. Zo is ook onze kijk op ouderdom losgemaakt van de levensfasen waarin iedere fase heeft een eigen waarde heeft.
De belangrijkste vraag rondom ouder worden vond ik in een artikel uit 2015 in de NRC: Waarom verheugt niemand zich op het privilege van een lang leven? Door de berichten in de media, door deze negatieve framing, zien we massaal op tegen ouder worden. We willen graag jong blijven. Rollator, rimpels, een uitzakkend lijf, terugtrekkend tandvlees zijn ongemakken die we vrezen. Ongemakken zullen zeker komen, maar dat hoeft de zin het plezier van het leven niet te bederven. Toen psychiater Glenn Hellberg een lezing kwam geven op de KABK zwaaide hij vrolijk met zijn wandelstok in het rond. Een rollator? Ja wie weet is die op een gegeven moment handig. Maar dan wel graag een van Isa Genzken. Of anders pimp ik er zelf wel een op. Zielig, nee, hulpmiddelen zijn als de wanten die je aantrekt als je door de sneeuw gaat lopen. Ik ben dol op sneeuw.
De rollator van Genzken is onderdeel van haar universum waarin de link met de werkelijkheid urgent aanwezig is. Genzken verbeeldt onze consumptiemaatschappij die onvermijdelijk leidt tot middelmatigheid. Een wereld waar wij deel van uitmaken, het grijpt je bij je kladden. Als je in haar soms onbegrijpelijke universum duikt zeg je in feite ook nee tegen die middelmatigheid: ‘Je tuimelt een nieuwe lege ruimte in, van beton, glitter trash of oesterschelpen, een ruimte waar je niet aan kunt wennen omdat hij steeds verandert. Je moet opnieuw beginnen.’
Ja, je moet altijd opnieuw beginnen, in iedere fase van het leven. En de visie van Genzken kan je daarbij helpen, ga je eigen gang met eventueel een wandelstok, rollator of wanten.
’Artists should not look to the left or the right. Art should be strong and nonconformist—and most importantly, art should always be personal.’
‘Whatever “modern” means, I don’t reject the term. On the contrary, for me, “modern” means progress in social and aesthetic terms, but as a wanderer within diversity.’
‘Honestly, though, I think people have always given me credit for being able to move on. In my life, I’ve always been concerned with fluidity and opposed to rigidity. That’s been automatic—I’ve never had to think about it.’ –Isa Genzken–
(1)Eliza Douglas in Anne Imhof, Imagine, Galerie Buchholz, 2019, Photography: Nadine Fraczkowski, 2019
(2)https://www.trouw.nl/religie-filosofie/de-moderniteit-is-een-trauma~b155…
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl