Boekbespreking: ‘Rumoer’ van Florette Dijkstra

cover ‘Rumoer – over het begin van kunst’, Florette Dijkstra

De kunst heeft in de beschouwingen van Dijkstra geen verleden of toekomst maar is tijdloos en ontstaat uit zichzelf. Een paar uitzonderingen daargelaten presenteert de bundel vooral het gedachtegoed van de westerse kunst. Gezien de variëteit aan opvattingen kun je dat nauwelijks een beperking noemen, maar toch is het wel een gemis dat niet-westerse  ideeëngeschiedenis nagenoeg buiten beschouwing blijft, maar dat is wellicht in een volgende bundel te compenseren.

De kunst heeft in de beschouwingen van Dijkstra geen verleden of toekomst maar is tijdloos en ontstaat uit zichzelf.

Wie net zo belezen is als Florette Dijkstra zelf kent het merendeel van het gedachtegoed dat ze aan de orde stelt wel, maar ze slaagt erin om juist in die gekende canon van kunstbeschouwing het ongekende naar voren te halen. Het is een gave die ze ook als beeldend kunstenaar heeft. In haar serie tekeningen van werkkamers is altijd iets aanwezig wat je niet kunt zien, maar dat zich wel laat voelen. Zo is in haar tekening ‘De schaduw van Anna Blaman over haar boekenkast’ die schaduw nauwelijks waarneembaar. Je moet door de boekenkast heenkijken om Blaman waar te nemen. Dijkstra baseert zich op wat we al weten om naar voren te brengen waar we geen weet van hebben. Ze tekent dus de werkkamers niet na naar aanleiding van bestaande documentatie maar roept ze tevoorschijn vanuit het grafiet op het papier. Iets soortgelijks doet ze in de essays van ‘Rumoer’. Eerst wekt ze de indruk dat ze iets navertelt wat we al weten, om vervolgens tussen de regels iets te openbaren waar je al lezer nog niet eerder aan hebt gedacht. Soms beginnen de teksten vanuit het niets en eindigen ze daar ook weer, zodat je je afvraagt wat ze nu eigenlijk kenbaar maakt, totdat je beseft dat scherp is geformuleerd dat juist het ontbreken van kennis de noodzaak bepaalt om iets te willen weten. De mensen over wie ze schrijft hebben met elkaar gemeen dat ze geen genoegen nemen met wat er in de kunst is bereikt. Ze wijzen dat weliswaar niet af, maar vragen zich af of er ook een ander begin kan zijn, vooral omdat in de geschiedenis van de mensheid de kunst nog zo jong is. Een aantal malen schrijft ze over prehistorische grottekeningen die vaak worden gezien als de eerste menselijke kunstuitingen om die vaststelling te nuanceren en te laten zien dat het idee van kunst meer is dan een neerslag ervan in afbeeldende zin. Ze laat in haar essay doorklinken dat kunst vooral een afweging is van gedachten, ervaringen, gevoelens, feiten, dromen et cetera en dat je die afweging altijd opnieuw kunt overwegen. Ze vertelt met haar essays over mensen die niet zozeer verwerpen wat er is afgewogen, maar die de weegschaal opnieuw van gewicht voorzien.

Florette Dijkstra, Mijn werkkamer, 2016

In de teksten stelt ze het denken hierover aan de orde van Homerus tot Gertrude Stein, van Margaret Mead tot Luciano Fabro, van Susan Sontag tot A.S. Byatt, van Berenice Abbott tot Marlow Moss. In de verschillende duidingen van de kunst door degenen die Florette Dijkstra opvoert, ontstaat er per essay een afgebakend gebied waarin de kunst op een specifieke manier tot haar recht komt. Gezamenlijk vormen ze een onbegrensde ruimte die de kunst in staat stelt iedere gedaante aan te nemen die wenselijk is.

Gezamenlijk vormen ze een onbegrensde ruimte die de kunst in staat stelt iedere gedaante aan te nemen die wenselijk is.

Om dat het vaak over onbenoembare zaken gaan, slaan de behandelde personen regelmatig een hoogdravende toon aan over begrippen als het pure, het zuivere, het ware, het echte enzovoort. Zo behandelt ze de schrijver, essayist en filosoof Maurice Blanchot en diens ‘herinneringsloze herinnering van de oorsprong’ (een tijd waaraan niets voorafgaat, het begin) een formulering die je als een cryptogram op zou kunnen lossen. Dijkstra toont aan dat als je die gezwollen woorden tegen elkaar wegstreept de kunst een gedaante aanneemt die je niet hoeft te analyseren en te interpreteren, maar dat je haar kunt nemen voor wat ze is. De kunst doet zich in haar teksten voor als iemand die je tegenkomt op straat, een vreemde of een bekende, waarbij het erom gaat of die vreemde een bekende wordt, een vriend of geliefde.

A.S. Byatt

Altijd als de kunst zich laat erop laat voorstaan iets ‘verhevens’ te zijn, wordt een bepaalde mate van afkeer opgeroepen, die verhindert ertoe door te dringen. Het is belangrijk om vast te stellen dat niets menselijks de kunst vreemd is en zij zich dus nooit boven ons kan verheffen.

Een hoogtepunt in de bundel ‘Rumoer’ is dan ook de tekst over het verhaal ‘De bewoonde stilte van de huizen van Henri Matisse’ van A.S. Byatt, waarin de kunstenaar iemand blijkt te zijn van wie je dat het minst verwacht, de huishoudster in een kunstenaarsgezin.

Het is belangrijk om vast te stellen dat niets menselijks de kunst vreemd is en zij zich dus nooit boven ons kan verheffen.

Als de kunst altijd opnieuw begint, zoals Florette Dijkstra in haar essaybundel op indringende wijze aantoont, dan begint de kunstenaar altijd met niets. Hij stelt om te beginnen niets voor. Daarom klinkt misschien ook altijd de vraag bij de kunst: wat stelt het voor? Het antwoord is duidelijk: niets, niente, nada, Nietzsche. Die laatste denker behandelt ze dan ook niet voor niets niet.

‘Rumoer – over het begin van kunst’ van Florette Dijkstra verscheen bij Uitgeverij IJzer, Utrecht
ISBN 978 90 8684 193 6

in De Ketelfactory te Schiedam gaat op zondag 24 november van 15.30-16.30 uur Margriet Kemper in gesprek met Florette Dijkstra over haar nieuwe boek
entree is gratis, vooraf aanmelden verplicht via info@deketelfactory.nl