Bloody Sunday in de Pont

13 december 2014

U2 zong erover, Willie Doherty maakte het tot onderwerp van zijn gehele oeuvre: Bloody Sunday, oftewel 30 januari 1972. Willie Doherty is 12 jaar als hij uit het raam van zijn slaapkamer in de Noord-Ierse stad Derry een traumatische gebeurtenis ziet die bepalend zal zijn voor de rest van zijn leven en met name voor zijn carrière als beeldend kunstenaar. Voor zijn ogen worden buurtbewoners bijeengekomen voor een demonstratie, doodgeschoten door Britse soldaten, en wordt er zelfs ingereden op Ierse demonstranten die over een hek proberen te vluchten voor de kogels. Het resulteert in 14 doden, en 13 gewonden.

Het is de grootste open wond binnen de Noord-Ierse kwestie waarbij de Ierse katholieken een lange strijd voeren voor onafhankelijkheid, bevrijd van het Verenigd Koninkrijk en van de Ierse protestanten met wie zij -en vice versa- niet in vrede kunnen samenleven. De Britse militairen verklaren achteraf dat er op hen werd geschoten en dat zij uit zelfverdediging gedwongen waren om terug te schieten; de Ierse katholieken beweren dat het een vreedzame demonstratie was en dat de slachtoffers geen wapens bij zich droegen, met andere woorden dat onschuldige mensen vermoord werden. Wie heeft gelijk? Wat is de waarheid? Dit en het feit dat beelden te manipuleren zijn om zo de werkelijkheid te verdraaien, is het belangrijkste thema binnen het werk van Willie Doherty. De Britse nieuwsverslaggeving door o.a. de BBC over de bloedig neergeslagen demonstratie kwam namelijk niet overeen met wat hij en andere ooggetuigen gezien hadden. Ook het onderzoek dat daarna op verzoek van de Britse regering volgde leverde gemanipuleerd fotografisch “bewijs” op dat de soldaten uit zelfverdediging hadden gehandeld en daardoor dus vrijgesproken werden van moord.

Op de expositie “The Unseen” in de Pont zijn meer dan 20 foto’s en 8 videowerken van Willie Doherty te bezichtigen. De titel verwijst naar hetgeen dat buiten de kaders van de camera blijft en niet op foto of film te zien is. Het zijn allemaal beelden die in Derry en omstreken zijn gemaakt en met name op die plekken waar de strijd zich destijds afspeelde en nog steeds afspeelt, echter zonder expliciete sporen van het geweld te tonen. In zijn werk neemt Willie Doherty geen standpunt voor de ene of andere partij in. Het zijn veelal rauwe droge registraties waarbij beide kanten van het verhaal belicht worden. In zijn vroegste werk uit de jaren tachtig worden zwart-wit foto’s van land of stad gecombineerd met teksten die iets anders uitdrukken dan het beeld; beeldmanipulatie dus. Maar naar mijn mening ietwat te letterlijk en gemakkelijk. Subtieler en tegelijkertijd toch ook meer uitgesproken zijn de latere foto’s uit de jaren 90 waarbij hij veelvuldig met twee-luiken werkt om zo een situatie of locatie vanuit een tegenovergestelde positie te tonen, zoals de beide oeverkanten van de rivier Foyle die de stad in een protestants en katholiek deel scheidt, of de twee verschillende uitzichten over de brug over deze zelfde rivier. Beide uitzichten zien er zowat hetzelfde uit, maar hebben een totaal andere betekenis.

Deze brug staat ook centraal in de video-installatie “Re-run” uit 2002, en ook hier is de brug van twee kanten gefilmd. Op twee tegenoverelkaar geplaatste schermen rent van een kant een man in doodsangst op je af, terwijl op het andere scherm dezelfde man in pak van je wegrent. Zo kijkend op zijn rug lijkt het wel dat je als toeschouwer degene bent waarvoor hij vlucht. In deze video bereikt de man nooit het einde van de brug, en rent en rent hij maar door in een onophoudelijke loop.
Herhaling en het loopen van het filmmateriaal komt ook in andere videowerken van Willie Doherty voor. De hoofdpersonen kunnen niet aan hun nare situatie ontsnappen wat beklemmende beelden oplevert. Zo rijdt in “At the end of the day” uit 1994 een auto keer op keer een weg af die geblokkeerd is door roadblocks. Een voice-over brengt extra lading aan de beelden: “there is no going back”, “there is no future in the past”. De monotone stem en de gehele deprimerende sfeer herinnert aan de toneelstukken van Samuel Beckett.
Nog beklemmender is “Passage” uit 2006. Twee grimmig kijkende jongemannen worden van dichtbij door de camera gevolgd. Zij lijken doelbewust op elkaar af te lopen. Doordat de camera steeds nerveus van de een en dan weer naar de ander springt, wordt de spanning opgevoerd. Wat gaat er gebeuren als zij elkaar tegenkomen? Dan opeens volgt de scene dat zij elkaar gaan ontmoeten, er gebeurt echter niets, ze lopen gewoon langs elkaar heen en door, tot ze elkaar weer van de andere kant ontmoeten en zo gaat het maar door.

In “Ghost story” uit 2007 wordt een bospad met aan weerszijden een hek, letterlijk eindeloos gefilmd. Af en toe zijn flitsen als zijnde een herinnering te zien van een brandende auto en grimmige plekken in de stad. Wederom is deze video voorzien van sober uitgesproken teksten als “What happened to the pain and terror that happened here? Had it been absorbed and filtered into the ground? Or could you sense it? De term ‘het schuldige landschap’ dringt zich op niet alleen bij deze video maar bij veel werken van Willie Doherty. “Buried” uit 2009 toont een sinister bos met naaldbomen. De camera zoomt in op achtergebleven objecten als een handschoen, kogelhuls, prikkeldraad uit het verleden. Flarden rook wijzen op een recent aangestoken vuurtje, of zijn het geesten? Er is namelijk af en toe het gekrijs van mensen te horen, terwijl er niemand in het bos aanwezig is. Het hars loopt als tranen uit de basten van de bomen die stille getuigen lijken te zijn van de gruwelijke dingen zich hier hebben afgespeeld.

“Unseen” is geen tentoonstelling om vrolijk van te worden dat mag duidelijk zijn, maar het is zeker een aanrader. Ook zonder iets van de Noord-Ierse kwestie af te weten, raken de aangrijpende beelden en laten ze je niet meer los. Nog meer dan de foto’s overstijgen de videowerken het specifieke gebeuren, en maken daardoor diepe indruk. Willie Doherty heeft van een persoonlijke getuigenis uit zijn tienertijd, iets universeels weten te maken.

“Unseen” van Willie Doherty is in de Pont, Tilburg te zien t/m 18 jan. 2015.