Bloemen voor ons allemaal – over het werk van Agnes Waruguru

De studenten van Robin Wall Kimmerer (a professor of environmental biology and the founding director of the Center for Native Peoples and the Environment) waren eensgezind over hun liefde voor de aarde, deze passie was de motivatie om voor de studie plantkunde te kiezen. ‘Houdt de aarde dan ook van jou’, vroeg hun docent vervolgens. Het bleef lang stil. Ze sloegen hun ogen neer, wisten niet goed wat te zeggen.
Een prachtige vraag; en met verstrekkende consequenties als je er langer over nadenkt. Het is niet waarschijnlijk dat de aarde op dit moment veel van ons mensen houdt. Robin Wall Kimmerer komt met prachtige inzichten die dat zouden kunnen veranderen.
Ze beschrijft de aarde als een systeem waarbinnen alle elementen zich in een cirkel bevinden, ieder element is gelijk en staat in een wederkerige relatie tot elkaar. Je zou een plant als een wezen kunnen zien (eng.: person) en dan gaat de relatie tussen jou en de plant veel verder dan een object dat je bestudeert middels een naam en ordening. Een plant als persoon zien betekent geen antropomorfisme zoals een Disney-achtige sprekende komkommer maar een plantwezen met planteigenschappen zoals een steen een wezen is met steeneigenschappen.
Kimmerer beschouwt planten als een gift van de aarde en als dragers van oeroude kennis. Als we deze geschenken van de aarde in ontvangst nemen drijft de vraag naar boven wat we dan aan haar teruggeven. Hoe zit het met die wederkerigheid?  Zo kunnen planten ons de weg wijzen naar een andere manier om samen te leven: meer geven, minder nemen. Want onder mensen is het helder als glas: als anderen alleen maar nemen en jou niets geven dan blijf je liever uit hun buurt. Een geschenk is iets dat je belangeloos overhandigt, waarbij een echt cadeau een gevoel van dankbaarheid oproept, liefde zelfs. Een werkelijk cadeau, waar bijvoorbeeld veel tijd in is gestoken, een borduurwerk of een eigenhandig gemaakte mok, draag je mee in je hart en schept een verbintenis met de gever. Maar de geschenken van moeder aarde nemen we voor lief, we geven weinig terug. Integendeel.

De aarde houdt denk ik wel van het werk van Agnes Waruguru (1994 Nairobi, Kenya). In haar praktijk zijn planten zowel uitgangspunt als middelpunt. Tijdens de Open Studios van de Rijksakademie hangt een lap stof los in de ruimte die als een sterrenhemel is bespikkeld met toefjes zachte plantenkleuren. De lap doet misschien nòg meer denken aan een blik onder de zeespiegel, een zweem van lichtblauw met groene spetters, vegen en vlekken als van wier, zeegras of kelp. De rust en stilte in de ruimte is weldadig, een oase te midden van de drukte van de andere studio’s, een mijmerplek, een rustplaats. Op de vloer zijn vlinders neergestreken en onder het doek staan keramieken kalebassen. Links tegen de muur is onder een tekening een plant neergezet.

Eerder zag ik het werk The Sea was Too Cold and Not Blue (2022) boven een grote berg geschept los zand. Daarnaast hing Water Memories and Blooms (2022) dat bestond uit twee lappen textiel boven elkaar: op de bovenste lap stromen lichtblauwe vlekken naar beneden en de onderste doek lijkt op een groen landschap vol plantenstructuren. (1)
Het landschap is belangrijk voor Agnes Warunguru, niet als een exacte weergave ervan maar om een bepaalde emotie een thuis te geven. “Ik richt me in mijn werk op het proberen te begrijpen van mijzelf, de wereld waarin ik leef, waar ik vandaan kom en hoe mijn identiteit wordt beïnvloed door alle plaatsen waar ik verblijf en doorheen reis.” Die emotie kan een intens heimwee zijn naar haar familie en eigen stad zoals ze die ervoer tijdens haar studieperiode in California in Amerika. Of de emotie van een verlies, het landschap dat de zoektocht naar de ziel van een geliefde persoon in zich draagt.

Agnes Waruguru brengt planten en water samen in haar werk. In het verleden waste ze lappen stof in de oceaan. Daarna ontwikkelde ze het ritueel waarbij ze haar doeken reinigde in zout water al voor erop te schilderen. Soms laat ze de doeken in de regen hangen om de beweging van het water te vangen en omschrijft dit als een onderzoek naar hoe samen te werken met de regen.
In deze tijd zijn er nogal wat denkers die het opnemen voor planten, omdat planten volgens hen te weinig aandacht en waardering krijgen. ‘Plants are the reason for life on earth. They capture light, which is the most important source of energy and offer it to the animals. Thanks to photosynthesis, plants modify the atmosphere, the soil, and the presence of energy on earth.’ benadrukt Emanuele Coccia in een interview. (2)
In de cirkel van het leven is ieder element echter even belangrijk. Plant, water, dier, mens. Een steen. De kosmos.
Water heeft zo’n extra pleitbezorger niet nodig. Het water vervuilt evengoed maar water is een belangrijk symbool nij vele religies. Een rivier is door zijn eeuwige beweging van oudsher een symbool voor het leven van de mens. Kikuyu, de moedertaal van Agens Waruguru, kent de spreuk Mai ni muoyo dat ‘water is leven’ betekent.
Water heeft in ons lichaam een zuiverende werking. Het alledaagse wassen wordt in veel religies en tradities ingezet bij om ritueel te reinigen en ook het wassen van de doden is gebruikelijk zodat de dode schoon aankomt in het hiernamaals. Verder wordt water gebruikt voor de doop, voor genade en zelfs voor een wedergeboorte.
Een meer wordt wel een groot stil oog genoemd dat door zijn reflectie van lucht en aarde het principe van ‘zo boven, zo beneden’ in zich draagt.
In het boek Siddartha vindt de hoofdpersoon zijn levensles door naar de rivier te luisteren. ‘De rivier stroomde vredig en zacht maar zijn stem klonk merkwaardig: zijn stem lachte. Lachte duidelijk.’ De hoofdpersoon kijkt naar de reflectie in het water en beseft dat hetzelfde leed steeds opnieuw wordt geleden, als het niet tot het bittere einde wordt opgelost. (3)
’Je kunt niet twee keer in dezelfde rivier baden want in zijn diepste wezen deelt de mens het lot van stromend water.’ sprak de Griekse Herakleitos al in de oudheid.
In de studio van Agnes Waruguru zie ik twee losse vellen papier: een getekende bloem die uit losse streepjes is opgebouwd op het bovenste papier en op het andere ontstaan bloemen vanuit kleine verdichte streepjes in de kleuren geel, paars en blauw met daarnaast de woorden:

Flowers for Thogori
Even when the body is no more
It will be back.

I…I am still looking for you.

Een foto van een meisje in een blauwe jurk met witte stippen en de handen in elkaar gevouwen in haar schoot. Ze zit op de rand van een bed met een afhangende witte sprei en kijkt melancholiek naar de fotograaf. Ze is jong. Zacht. lief.
Ook al is je lichaam er niet meer, jij komt weer terug.

Ik mail Agnes Waruguru en vraag of het klopt dat dit ensemble een ‘in memoriam’ is. Wil ze er wat meer over vertellen?
Ze antwoordt me met een uitgebreide mail die zo begint: ‘In the past two years I have been thinking about how to create spaces that are meditative and could hold space to encounter a spirit of someone past. I wanted to make a space that felt ephemeral but also grounding and calming. I asked many questions about how to represent an in between space where a spirit might exist. The works can also be seen as an offering or invitation.’

Een kunstwerk als offergave, als onderdeel van een ritueel dat begon met het wassen van de doeken in zout water. Haar zoektocht om de spirit van de overledenen een plek te bieden ontroert me. Het is een gebaar van geven: Lieve ziel, Ik help je zoeken naar een plaats waar je naar toe kunt komen zodat we weer even samen kunnen zijn.
Hoe leven we door na het overlijden van een geliefde? Die persoon zal ons nooit meer verlaten. Aanwezig in ons hart. In onze gedachten. In onze ziel. Bijna iedereen die een geliefde heeft verloren kent dat dubbele gevoel van de onbegrijpelijke afstand (nooit meer een omhelzing, nooit meer een gesprek) die samenvalt met een onverdraaglijke nabijheid, want degene die de aarde heeft verlaten is meer dan ooit aanwezig. Deze mens neemt al onze gedachten in beslag, verdriet stroomt door het lichaam. Maar soms kan het verdriet het lichaam niet verlaten, en stagneert alles. Lopend door de stad zie je haar of hem of hen verschijnen in ramen, in passanten, in bomen of weerspiegeld in een vijver. Hun stemmen klinken.
De westerse wetenschap noemt het horen van de stem van een overledenen wel een hallucinatie. ‘Hallucinaties na een sterfgeval zijn een normale reactie op een verlies. Sommigen zien hun geliefde zelfs zo levensecht dat ze ertegen praten.’ (4) Maar alles wat niet te verklaren is wordt door de wetenschap al gauw als obscuur bestempeld. Misschien zijn hun zielen wel aanwezig in onze alledaagse werkelijkheid, ik durf het niet uit te sluiten. Waruguru tast met haar kunstenaarsverbeelding deze mogelijkheid af en verkent hoe zo’n in between ontmoetingsplek er uit zou kunnen zien.

‘I investigated how water can exist as an archive and also a healing tool. This idea came about after the passing of a dear friend. I spent a lot of time processing that I may never be able to talk to her again. I started to embrace the idea of looking for signs of her in my day-to-day life. This began with an exercise of collecting sounds of wind from one window in my house and while riding my bike around the city, I was looking for a moment where I could catch a sound or message that I would have otherwise missed. I connected this with the element of water that I have always been invested in. Where water never forgets and always remembers. The process is a repetition, an offering that transports.’

De kunstenaars Ellen Gallagher en Edgar Cleijne integreren in hun werk Osedax ook het idee van water als geheugen. Ze refereren aan de vele tot slaaf gemaak­te Afrika­nen die ver­dronken tij­dens de Mid­den­pas­sage, de over­steek over de Atlantis­che Oceaan. Deze mensen wer­den over­bo­ord gegooid of spron­gen als uiter­ste weiger­ing de zee in. Hun lichamen zonken naar bene­den, waarmee ook hun ver­halen, hun geschiede­nis en ken­nis in de diepte ver­loren gin­gen. Het water bewaart hun verhalen en in het werk Osedax brengen zij die verhalen weer tot leven. De stem­men van de ver­dronken tot slaaf gemaak­ten klinken door in de Osedax. (5)

Water is meer dan de formule H20. Er zijn onderzoekers zoals Veda Austin die menen dat water concrete informatie kan opslaan: water as a conscious entity, connected with earth, connected with nature. Zij zet het werk voort van Japanse onderzoeker Masaru Emoto die de reactie van water op muziek en met emotie beladen woorden onderzocht. Volgens hem heeft water een echt geheugen. Er is ook veel kritiek op zijn onderzoek en dat begrijp ik, want ik weet niet of een emotionele reactie bij watereigenschappen hoort. Maar de gedachte dat water meer is dan een chemische formule is waardevol.
Luisteren naar het water, naar de planten, de rivier. Wat kunnen we van hen leren. Luisteren naar de stemmen van overledenen, gewoon om weer hun stem te horen, om het gesprek weer op te pakken.

Agnes Waruguru: I made ceramic kalabashes as an end result to my exercise of collecting sounds. The work came from looking at my own tribal (Kikuyu) rituals surrounding death. I wanted to make something that reflected the way Kikuyu people are buried. Kikuyu people were traditionally buried in a fetal position facing Mount Kenya, usual in a family farm. The roundness of the kalabash and its direct connection with sound is what led me to make these ceramic sculptures. They are named Ngomi (Song), which translates to the eternally sleeping ones and is the word for someone who has left the earthly realm or passed on in Kikuyu.
When one becomes a ngoma (sing), one qualifies as an intercessor of kith and kin to the Gĩkũyũ people.

De installaties van Agnes Warunguru brachten me in contact met het begrip ‘vluchtig’, de doorgaande beweging die al het leven kenmerkt. Zelfs een steen omvat een tijdsduur die is opgeslagen in zijn ontstaan. De bloemen, de momenten op het doek, de foto’s van het meisje dat weer terugkomt. De aandacht voor alles wat leeft. Al haar werk ademt het vergankelijke, het tijdelijke, dankbaarheid in de vorm van de schoonheid. Ik proef een visie op de wereld die aansluit bij de ideeën van Wall Kimmerer.

‘The process of making these installations and works is a remembering repetition and cleansing. Held with care and slowness. Waiting.’ zegt Waruguru.

Als ik haar werk opvat als een geschenk aan mij en de rest van de wereld, wat is dan de wederkerigheid tussen mij en het werk. Hoe kan ik luisteren naar het werk? Wat kan ik teruggeven?

Het zijn haar woorden die me leiden: Care and slowness and waiting. Deze begrippen zou ik als toeschouwer kunnen vertalen als ‘de tijd nemen’. Aandachtig kijken. Open staan. Maar ik denk ook aan dankbaarheid. En ontroering. Zo werd ik betoverd door de zachtheid van de ruimte die Waruguru wist te maken. De schoonheid.

Het ensemble van drie velletjes papier is waarschijnlijk een in memoriam voor Thogori, en toch is het niet nodig meer over deze vrouw te weten. Het werk is onderdeel van een oeuvre dat vergankelijkheid ademt, een pleidooi om aandachtig te leven en om ons leven net als het water te laten stromen.

Agnes Waruguru:

To sweep dust from dust

To try and catch the wind

To inherit a curse and birth it.

To listen to all the sounds the world had to offer, to all the people who inhabited those spaces the others could not see.