Beweging zonder verplaatsing: de online expositie ‘Quiet, Calm, Staring’ van Rafaël Rozendaal

Een witte lijn markeert de horizon. Daar moet je heen. De horizon is het internationale symbool voor: deze kant op a.u.b.. Twee diagonale lijnen verbeelden een kaarsrechte autoweg. Daarboven witte stipjes als sterrenhemel. Wie met de muis klikt ziet het scherm schudden, je komt in beweging.

De eindeloze hoeveelheid livestreams en online rondleidingen door exposities die sinds corona op gang is gekomen begon te vervelen. Op zoek naar een alternatief voor de onrustige, schokkerige en pixelige reproducties op Instagram, YouTube en Facebook, opende ik itwillneverbethesame.com (2004) van internetkunstenaar Rafaël Rozendaal.

Wie met de muis naar links of naar rechts beweegt ziet de weg meebewegen. Je komt geen meter dichterbij, de horizon blijft op afstand. Eindeloos slingert de weg met je mee onder de sterrenhemel. Reis, route en bestemming vallen op itwillneverbethesame.com samen, in één onbegrensd online moment.

Het was niet mijn bedoeling om deze zestien jaar oude website te koppelen aan het virus, maar de parallel met onze stilgevallen wereld dringt zich te hardnekkig op: het kriebelende verlangen eropuit te trekken, niet weg te kunnen. De pas op de plaats die we maken. En dan die titel…

***

Rafaël Rozendaal – It will never be the same.com (2014)

Natuurlijk staat de wereld niet stil. Voor zijn Amsterdamse galerie Upstream stelde Rafaël Rozendaal (1980) de online expositie Quiet, Calm, Staring samen, die half april opende op upstream.gallery. Een collectie van dertien net art-werken, ideaal om vanuit huis te verkennen. ‘For this exhibition, no works have to be shipped.’ aldus de trotse aankondiging. Een mooi idee – zeker met het klimaat in gedachte – maar niet waar: wie een website (ook een kunstwebsite) opent, laadt die pagina op zijn of haar computer. Websites staan bovendien opgeslagen in grote energieslurpende serverparken. Er is wel degelijk verplaatsing, al blijft die grotendeels onzichtbaar.

Grappig genoeg maakt een van de kunstwerken die Rozendaal selecteerde die fysieke verplaatsing expliciet zichtbaar. Summer van de Russische net art-pionier Olia Lialina (1971) bestaat uit 18 foto’s van de kunstenaar op een schommel. Die afbeeldingen zijn gehost door 26 verschillende websites, vaak van andere internetkunstenaars. De pagina’s verwijzen de bezoeker naar elkaar door, waardoor een animatie ontstaat. Met een snelle verbinding schommelt Lialina soepel heen en weer, als de connectie hapert hangt de schommelaar griezelig stil in de lucht.

Het mooie is dat het vanzelf steeds beter gaat. Wanneer je browser de pagina’s vaker geladen heeft, laadt die ze steeds sneller. Summer (2013) trekt ondertussen de aandacht naar het navigatievenster van je browser, door het constant doorverwijzen verspringt daar continu de weblocatie: https://thxalot.org/olia/summer/, https://www.constantdullaart.com/olia/summer/, http://www.evan-roth.com/olia/summer/. De schommelaar pendelt tussen 26 webstekjes en blijft toch op dezelfde plek.

***

Voor de expositie selecteerde Rozendaal bewust websites die niet interactief zijn, vertelt hij in de videotour bij de expositie. De pagina’s zijn eindpunten op het internet, je komt er terecht, maar beweegt niet verder. Uit zijn beschrijving: ‘Quiet, Calm, Staring. Trying to observe without too many thoughts. We are used to viewing art that way, but the internet is a different place. The internet is fast-paced, jumping from link to link, from impression to impression.’ Rozendaal kiest voor een ander tempo, en tegelijk voor een bijzonder museale manier van presenteren: de homepage van de expositie imiteert de traditionele museumwand, de websites hangen keurig in een frame, met beschrijvende wandteksten ernaast.

Behalve dat ze niet interactief zijn, is er nog een ander gedeeld kenmerk te bespeuren: de websites zijn amper verbonden met de rest van het web. Vanaf de vroegste internetgeschiedenis heeft internetkunst vele vormen aangenomen, vaak met een directe relatie tot het ‘reguliere’ web: van een complete kopie van de website van de Documenta, interventies op sociale media, tot kritische vlog-pastiches op YouTube. Net art is vaak een spel met de verbondenheid van het web. De sites die Rozendaal koos, bevinden zich niet op de bekende internetplatforms, ze linken niet door naar de rest van het internet. Het zijn autonome webpagina’s, die zich binnen de kaders van je browser ophouden.

Het kunstwerk uit Rozendaals selectie dat het meest verbonden is met de rest van het internet is alltheminutes.com (2014) van Jonathan Puckey / Moniker. Die website geeft afhankelijk van het tijdstip twitterberichten weer die beginnen met ‘Its 11.50 a.m. and …’, in real time. De website is de internetvariant van The Clock van Christian Marclay, een videocollage van 24 uur in realtime van bestaande filmbeelden met een klok.

Wat alltheminutes.com zelfs spannender maakt dan The Clock is dat de tweets van echte mensen zijn. Als The Clock een verslag is van het verstrijken van tijd in onze verbeelding (in speelfilms), dan is alltheminutes.com de weerslag van het verstrijken van tijd in de échte wereld. ‘It’s 11.57 and nobody has brought me taco’s.’ (Opvallend veel tweets gaan over eten.) De site benadrukt hoe je eigen leven er één is tussen velen. Hoe beleef ik deze minuut eigenlijk?

***

alltheminutes.com (2014) – Jonathan Puckey/Moniker

Het gevoel verloren te zijn in de online menigte wordt ook opgeroepen in Cursor Noise (2016) van Peter Luining. Die website vult het scherm met draaiende en heen en weer bewegende muisaanwijzers. Bijna direct verlies je je eigen cursor, je persoonlijke avatar op het scherm, uit het oog, en ga je op in de geruisloze massa. Cursor Noise heeft geen duidelijk begin en einde: het is een animatie, maar niet zoals een .gif-bestand met vooraf bepaalde beelden. Ieder moment is uniek gegenereerd, maar toch blijft alles hetzelfde. Op Twitter kwam ik een beschrijving tegen van de zee, die net zo goed geldt voor Cursor Noise: als je een moment wegkijkt, dan heb je dat moment voor altijd gemist.

Het al bijna klassieke Scrollbar Composition (2000) van Jan Robert Leegte maakt net als Cursor Noise gebruik van een standaardelement uit je browser. Zijn website, behorend tot de collectie van het Stedelijk Museum Amsterdam, bestaat uit een mondriaanachtige compositie van scrollbalkjes, die rustig heen en weer gaan. Ze zijn in al hun eenvoud een ode aan de bewegingsstandaard op internet: scrollen, scrollen, eindeloos scrollen.

Het doel van Rozendaals expositie is het bereiken van observatie zonder oordeel, zegt hij in de videotour. ‘I don’t want to use the word stoned, but maybe that is a good description of that state of mind.’ Inderdaad hebben vrijwel alle websites die Rozendaal kiest een hypnotiserend effect, het zijn pagina’s waar je minutenlang gedachteloos naar kunt kijken – zonder iets te doen, en zonder de onrust te voelen die je bij het staren naar sociale media voelt.

Hoewel er voor de kunstwebsites in het door Rozendaal samengestelde reservaat weldegelijk data door de kabel moet, bieden ze een rustpunt. Het zijn kabbelende fonteinen in de bonte internetkakafonie. Ze bieden een horizon om nooit te bereiken.

Cursor Noise (2016) – Peter Luining

Scrollbar Composition (2000) – Jan Robert Leegte