Bewegende stemmen – met Manju Sharma naar Museum Catharijneconvent

Manju Sharma schildert, schrijft, tekent en performt. Op dit moment doet ze een residentie bij Het Huis in Utrecht, waar ze aan een nieuw project werkt en bestaand werk van haar wordt tentoongesteld: Accompany. ‘Het werk bestaat uit Khanta-dekens, patchwork-dekens die onder meer uit sari’s zijn samengesteld. Hierop heb ik haatdragende, racistische bejegeningen die ik in mijn leven heb ontvangen bevestigd, maar ook de troostende en liefdevolle woorden. Het gaat net als mijn nieuwe werk in op koloniaal geweld, reparatie, en het tot zwijgen brengen van vrouwen.’ Manju is ook tutor bij de Master of Fine Arts aan de HKU. Onlangs tekende ze de ervaringen van racisme en discriminatie onder internationale studenten in Nederland op voor Metropolis M.

‘Ja! Ik hou van affect, drama, zang en performance,’ appt Manju een week eerder enthousiast op mijn voorstel om Gospel te bezoeken. En terwijl we de entree van het museum doorkruisen, vult ze aan: ‘Ik denk dat de tentoonstelling ook zal raken aan een van de centrale onderwerpen in mijn huidige werk: ‘partition’ of partitie, opdeling, wat ik in en met mijn werk probeer te ontstijgen of teniet te doen. In de hedendaagse kunst wordt, voor mijn gevoel, vaak een scheiding aangebracht. Tussen kunst en religie, geloof of zorg, en tussen kunst en nijverheid.’

We dalen de trap af langs het grote glas-in-loodvenster Apocalyps (2005–2006) van Marc Mulders en passeren andere werken uit de vaste collectie, zoals het zestiende-eeuwse Christus op de koude steen, geheel naakt (1500-1519). ‘Ik weet niet waarom, maar ik kon me tot die realistische beelden altijd veel directer verhouden dan tot verbeeldingen uit het Hindoeïsme, waar ik mee opgroeide,’ vertelt Manju, terwijl we even stilstaan om te worden toegerust met een audio-set voor de tentoonstelling. 

Met één voet tikt Manju zachtjes mee op het ritme van Shackles (Praise You), gezongen door Mary Mary op de EO-Jongerendag in 2000. We staan in een kleurrijk verlichte ruimte voor een video-installatie die veel bekende liedjes uit de Zwarte gospelgeschiedenis bevat: van Vera Halls Trouble So Hard uit 1937 en Mahalia Jackson met Joshua Fit the Battle of Jericho, tot The Edwin Hawkins Singers die in Wageningen in de jaren 70 Oh, Happy Day ten gehore brengen. Gospelzangeres en co-curator van de tentoonstelling Shirma Rouse heet ons vanaf een scherm met aanstekelijk enthousiasme welkom. ‘Heel mooi gedaan,’ zegt Manju zacht, terwijl we de zacht wiegende heupen van de net gearriveerde bezoekers achter ons laten.

In de volgende zaal begint onze hoofdtelefoon automatisch Take My Hand, Precious Lord te spelen, gezongen door Sister Rosetta Tharpe in 1941: ‘Through the storm, through the night / Lead me on to the light / Take my hand precious Lord, lead me home.’ ‘Ik vraag me altijd af wat ze bedoelen met ‘home’,’ zegt Manju. ‘De hemel? Een andere plek?’ ‘Een mentale plek van troost?’ suggereer ik. In deze zaal wordt het begin van Zwarte gospel zoals we die nu kennen geschetst: tijdens het begin van The Great Migration, ongeveer vanaf 1920, waarin veel Afro-Amerikanen het hevig gesegregeerde en door witte suprematie doordrenkte platteland in de zuidelijke staten ontvluchten om zich in het noorden van de VS vestigen. Daardoor ontstonden veel nieuwe kerken, soms in leegstaande winkelpanden. Op een van de tentoongestelde foto’s zien we zo’n storefront church. De zaal schetst daarnaast hoe in de loop der jaren gospel buiten de kerkmuren trad en hoe dit weerstand opriep vanuit de gevestigde (kerkelijke) orde. Op een projectie zien we een fragment waarin een dominee, op de stoep voor een nachtclub, ten strijde trekt tegen de verwording van christelijke gebruiken tot ‘spektakel’ en ‘goedkope gimmicks’.

In een reeks verticaal georiënteerde schermen komen in de tentoonstelling uiteenlopende vertegenwoordigers en kenners van gospelmuziek aan het woord. Nog in de eerste zaal, zien en horen Manju en ik op zo’n scherm zangeres Andrea Rickets zingen. ‘Hier komt mijn jaloerse kant naar boven,’ zegt Manju. ‘Ze houdt zo van wat ze zingt. Die magische kracht van het geloof is mij niet toebedeeld.’ Ik vraag haar verder naar de rol van het geloof in haar leven en ze vertelt: ‘Ik ben thuis met het hindoeïsme opgevoed, maar ging zelf naar een christelijke school. Dat was een prachtig gebouw trouwens, rode bakstenen, heerlijk grote bomen op het schoolplein in llford, Essex. En ondanks dat ik niet echt geloofde, genoot ik heel erg van de Bijbelse verhalen. En ik hield er zo van om samen te zingen. De laatste tijd denk ik er weleens aan om me weer bij een koor aan te sluiten.’ Ik denk kort aan de christelijke liedjes uit mijn jeugd – Is je deur nog op slot? maar ook Shackles toen ik zelf als achtjarige in een koor zat – en ben benieuwd naar de liedjes die Manju zong. Ze graaft in haar geheugen en haalt google erbij. ‘Liedjes van Joseph and the Amazing Technicolor Dreamcoat, bijvoorbeeld!’

We zetten onze hoofdtelefoons op en luisteren verder. Theoloog en antropoloog Miranda Klaver vertelt over een van de aspecten van gospel: de nadruk die, in bijvoorbeeld de evangelische kerk, komt te liggen op bekering, opwekking, emotie. The Great Awakening, wordt die periode in de achttiende en negentiende eeuw genoemd en Klaver legt uit dat muziek hierin een steeds belangrijkere rol krijgt ‘als geleider van emotie’. Er valt bij ons een kwartje, hebben het gevoel het beter te snappen, te kunnen situeren in het bredere palet aan christelijke stromingen. Andrea Rickets sluit af met een uitsmijter, dat gospel een universele taal is. Daarop ontvalt mij een twijfelende ‘hmmm…’ die Manju onderstreept: ‘Bij termen als ‘universeel’ krijg ik de kriebels.’ Ondanks dat de kracht van muziek – getuige de heerlijke glamour en energie van The Clara Ward Singers die onze lichamen inderdaad in beweging zet – denken we óók aan de voorwaardelijkheid en uitsluiting van veel christelijke gemeenschappen.

In de tentoonstelling wordt nadrukkelijk stilgestaan bij ‘spirituals’: liederen die tot slaaf gemaakten zongen op plantages en die op hun beurt teruggaan op Afrikaanse muziek. Hoe de spirituals voortleven in gospel en zogeheten ‘freedom songs’ in de burgerrechtenbeweging in de VS wordt inzichtelijk aan de hand van het bekende lied We Shall Overcome. Zo is, lezen we, de melodie van dit nummer ontleend aan de spiritual No More Auction Block For Me / Many Thousands Go. We Shall Overcome groeit uit tot een belangrijk protestlied in de strijd tegen anti-Zwart racisme en voor gelijke rechten. Bijvoorbeeld tijdens de mars naar Washington in 1963, die eindigde met een optreden van Mahalia Jackson en Martin Luther King’s beroemde en invloedrijke speech ‘I Have a Dream’. 

Manju en ik zijn beide ontroerd, wanneer we in een van de kloostergangen luisteren naar gospelzangeres Denise Jannah, in een videoportret over de Wanicakerk in Paramaribo en The Surinam Gospelsingers. We horen en zien de zangers op een kleine monitor, gelijktijdig met Jannah die vanaf een ander scherm meekijkt. ‘Dat was mijn pappa,’ zegt ze na het fragment. Gospel verbindt niet alleen met iets als een Heilige Geest, of de mensen met wie je zingt. De kracht zit ‘m misschien ook in de manier waarop het generaties kan verbinden.

Dat we ontroerd zijn, komt wellicht ook doordat Manju kort daarvoor over haar huidige project heeft verteld. ‘Tijdens mijn residentie nu, voer ik gesprekken met mijn overleden moeder,’ vertelt ze met zachte stem maar precieze bewoordingen. ‘Wij spraken bijna niet toen ze nog leefde, mede door haar depressie. Alhoewel het deels gissen blijft, denk ik dat de depressie veel samenhangt met trauma’s die verweven zijn met het kolonialisme. Mijn moeder ontvluchtte namelijk wat nu Pakistan is, naar India.’ Dit gebeurde na de opdeling van toenmalig Brits-Indië in 1947, de grens werd door de Britse overheid bepaald op basis van dominante religies in de gebieden. Als gevolg vluchtten miljoenen inwoners de grens over. ‘Mijn moeder verloor twee broers, en vervolgens haar vader, kort nadat ze zich in Engeland vestigden. Ze verloor, kortom, haar community en kreeg daarbovenop te maken met racisme in Engeland. Ik kan niet anders dan geloven dat het lichaam dan op de een of andere manier of vorm instort. It just does. Nu vond ik het tijd om alsnog met haar in gesprek te gaan. En op een bepaald niveau is het een vorm van koloniale reparatie: de relatie met mijn moeder aangaan die mij, in zekere zin, door kolonialisme is ontzegd.’ 

We vervolgen onze weg in de tentoonstelling langs een zogeheten ‘Slave Bible’: een bijbel gemaakt in Londen in 1807 voor gebruik in de Britse koloniën. Zo heilig bleek Het Woord niet te zijn als het kon worden ingezet in de onderdrukking van gekoloniseerde lichamen: sommige passages die de slavernij-agenda ondermijnen, zijn er niet in gepubliceerd. Het geeft blijk van de dubbele rol van het christelijke geloof in dit grotere verhaal: niet alleen als bron van kracht en hoop, maar ook als onderdrukkend instrument.

‘If someone gets killed, that still doesn’t stop me. Because I didn’t walk fifty miles in vain.’ In de zaal met de titel Gospel en Protest, luisteren we naar de ontzagwekkende geluidsopname waarin een twintigjarige, anonieme vrouw die de mars van Selma naar Montgomery, de hoofdstad van Alabama, in 1965 beschrijft. Ze vertelt vol vastberadenheid, over de blaren op haar voeten, de dorst, de regen, de angst voor geweld. De geluidsopname wordt gelijktijdig afgespeeld met geluidloos videomateriaal van de protesterende en zingende menigte. ‘Deze vrouw spreekt zo krachtig! En misschien juist doordat je haar niet ziet, komt haar stem op een andere manier binnen,’ zegt Manju. ‘In de rest van de tentoonstelling is eigenlijk alles harmonieus. Niet de inhoud,’ haast ze zich te nuanceren, ‘maar hoe de stemmen samenvallen met het beeld. Deze disruption, die stem bij ander beeldmateriaal, is heel sterk.’

Een bandrecorder van de maker van de geluidsopname, persvoorlichter Harcourt Klinefelter, prijkt in de vitrine achter ons, voor een foto van hem aan de zijde van Martin Luther King. Manju merkt op dat videomateriaal in historische musea normaliter de objecten illustreert. In deze tentoonstelling is dat omgedraaid. ‘Die objecten gronden de verhalen in de realiteit.’

Nog één videoportret, besluiten we, inmiddels bijna verzadigd van alle visuele, tekstuele en auditieve impressies. We luisteren naar Johan Roeland, hoofddocent media, religie en populaire cultuur aan de Vrije Universiteit. Hij beschrijft de ontvangst van gospel in de Nederlandse kerkcultuur. ‘In de protestantse dienst werd het lichaam geacht te zitten,’ vertelt hij. Manju ziet het terug in de ongemakkelijkheid van de mensen op het scherm. ‘Kijk, die kracht van de muziek is sterker dan de ‘zitten en luisteren’-doctrine.’ Eenzelfde grappig-vertederende, wel herkenbare ongemakkelijkheid zien we op een enkel moment ook terug in Emma Lesuis’ video-installatie Halleluja (2022). We zien hierin dirigent Chesron Ledes de overwegend witte leden van zijn gospelkoor Miracles aanmoedigen om alles los te laten – en dat gaat wat stroef. In crispy, mooi gefilmde beelden geeft de installatie een inkijk in de wereld van gospelkoren en kerken als de Holland Methodist Church. 

Op weg naar de uitgang, nemen we ons voor om nog eens terug te komen voor Arthur Jafa’s 102 minuten durende videowerk akingdoncomethas (2018) dat we helaas hebben moeten parkeren. Eenmaal buiten loop ik een stuk met Manju op door het Utrechtse museumkwartier. Wat staat haar het meest bij? ‘De hoeveelheid aan stemmen, in zang en woord, en ook hoe gospel belichaamd wordt. In de zangers en toehoorders, alhoewel we die laatsten minder vaak te zien kregen. En ook hoe gospel in de Nederlandse context ontvangen werd, functioneert, soms wringt, vond ik heel interessant.’ Het was véél, verzucht ik even, al bedoel ik dat eerder in positieve zin: rijk, gelaagd. ‘Het is altijd de vraag,’ stelt Manju, ‘ook voor kunstenaars: wat laat ik wel en niet zien, welke stem laat je wel en niet spreken. Ik sta ook voor die vraag, met de Khanta-dekens die tentoongesteld zijn, maar waar ik ook nog steeds verder aan werk. Sommige van de hatelijke teksten heb ik er niet in verwerkt, omdat ik bang ben dat die woorden een ander, met vergelijkbare ervaringen, kan triggeren. Soms vind ik dat ik ze óók moet laten zien, maar ik weet niet of het mijn stijl is… Of neem ik door de keuze te maken het niet te tonen uiteindelijk ook degene die het geuit heeft in bescherming?’

Gospel. Muzikale reis van kracht en hoop is tot en met 10 april 2023 te zien in Museum Catharijneconvent. Het project is mede samengesteld door Shirma Rouse en omvat naast de tentoonstelling ook concerten en lezingen.

Accompany van Manju Sharma, is tot en met 30 oktober 2022 te zien in Het Huis, Utrecht.