Beste Pieter Teyler van der Hulst

Brieven schrijven is een inhoudelijk onderdeel van het werk van fokkema. Het scherpt haar denken, het voedt en stuurt haar tekeningen. Daarnaast stelt het schrijven van een brief haar in staat om met mensen en hun levensopvattingen uit andere tijden in gesprek te gaan en nieuwe beeldvormingen te scheppen.
Net als Teylers museum legt fokkema veelal de aandacht op het grensgebied tussen kunst en wetenschap. Ze interesseert zich voor kosmische vormen, voor planeten en de maan, voor fysische, wiskundige en spirituele inzichten. Teylers Museum is ontstaan in de Verlichting en juist daarom wil fokkema aan Teylers de vraag stellen die achter al haar werk schuilgaat: hoe kunnen we inzicht krijgen in de wereld waar wij mensen in leven?

Haar tweede brief is gericht aan de Haarlemse Pieter Teyler van der Hulst (1702 – 1778). Als vertegenwoordiger van de Verlichting had hij grote belangstelling voor kunst en wetenschap. Bij zijn overlijden liet hij een legaat achter van 2 miljoen Nederlandse gulden. Volgens de bepalingen van zijn testament moest het legaat onder andere aangewend worden voor de bevordering van kunsten en wetenschappen. Aan Pieter Teyler dankt Haarlem dan ook het Teylers Museum.

Pietsjanke schrijft in haar brief over hun imaginaire ontmoeting in de postkamer van het museum. Ze stelt hem de vraag waarom hij gedaan heeft wat hij gedaan heeft; dit gaat ze onderzoeken. Heeft Teyler van der Hulst bijvoorbeeld ooit kunnen bedenken of dromen wat er van zijn legaat en ideeën terecht is gekomen? Aan de hand van de feiten maakt ze een persoonlijk beeld van de man en van de tijd waarin hij leefde. Als kunstenaar maakt ze daarbij op een vrije manier gebruik van inbeelding, verbeelding en associaties. Het levert een eigenzinnig en nieuwsgierig makend beeld op van de man waar zo weinig van bekend is. In deze tweede brief tekent ze ook een portret, een kastje, een familiewapen en weer diverse schema’s en plattegronden om orde te scheppen in de chaos van indrukken die deze tweede, imaginaire ontmoeting haar hebben opgeleverd.

*Onderaan de brief is ook een transcriptie te lezen

Bekijk hier de gehele ingescande brief. 

                                                                                                                      Bovenkarspel

                                                                                                                      Oktober/ november

Beste Pieter Teyler van der Hulst,

Hoe gaat het met u? Wel en goed geluimd?

Weet u nog dat we elkaar zagen in de Ovale Zaal? U stond plotseling achter ons, achter Terry en mij, toen we even dachten dat we opgesloten zaten. Ik heb nu het gevoel dat u er ook al was toen we in de postkamer waren. Hoe kan ik anders geroepen hebben dat ik u een brief wilde schrijven? U was daar en hebt op een of andere manier mijn gedachten geraakt. Het is in ieder geval duidelijk dat er iets aan de hand is met de postkamer; ik denk dat daar een tijdstunnel zit. Ik begrijp nu ook dat ik dáár aanwezig moet zijn, wil ik u kunnen gaan ontmoeten.
Tijd bestaat niet meer voor u; tijd bestaat niet tussen ons. ( In de wetenschap zeggen ze dat tijd en ruimte een illusie zijn, dat ligt helemaal in de lijn van mijn brief schrijven; daarom kan ik zeggen: u was er, daar en toen, en u bent er nog, nu en hier.) Wel plaats ik u in de ruimte: in uw huis. Weet u wel dat u daar soms nog wordt gezien? De laatste fysieke bewaker zag u daar: een man met schoenen met gespen, zei ze.

Zoals u ziet heb ik een portret van u gemaakt. Nagetekend van een tekening, die weer nagetekend was van een portret, getekend door uw vriend Taco Jelgersma. Hij heeft dit portret bij uw leven gemaakt. U komt op mij over als een vastberaden man met een sterke wil; iemand die zijn eigen gang gaat. Standvastig, behouden, tamelijk gesloten, maar ook met zachtheid. Betrouwbaar, doelgericht, en serieus, niet geschikt voor causerieën. Een eigenaardig lachje om de mond. Alsof u meer in gedachten hebt, dan anderen van u weten. Alsof u leeft met de gedachte dat geestkracht ver boven het aardse leven uitsteekt. Uw ogen vind ik meer naar binnen gekeerd dan naar buiten, hoewel het rechteroog wel nieuwsgierig is. Het portret doet me een beetje denken aan Bach, de componist, die tegelijkertijd met u leefde. Qua leeftijd had Bach uw vader kunnen zijn. Allebei een pruik, een groot stevig hoofd en een intense blik. Maar u ziet er wat jongensachtiger uit.

U bent geboren op 25 maart; mijn moeder is ook geboren op 25 maart. En op 25 maart heeft Christiaan Huygens een maan rondom de planeet Saturnus ontdekt: Titan. Een opmerkelijke gebeurtenis toentertijd. Kende u Christiaan Huygens? U bent zeven jaar na zijn overlijden geboren; dat is niet zo lang er na. Huygens was een zeer opmerkelijk en intelligent onderzoeker; erg fascinerend. Dat ga ik nog eens uitzoeken. Met Newton heeft u nog een tijd van leven gedeeld; wist u dat? Of interesseerde u zich daar niet zo voor?
U bent ook op de datum van 25 maart getrouwd, dus op uw verjaardag. Was dit een algemeen gebruik of ter ere van uzelf? Of allebei? Mijn moeder is getrouwd op de verjaardag/ geboortedag van haar schoonvader. Ze had deze datum heel bewust gekozen. Ze wilde haar schoonvader, waar ze een bijzondere band mee had, eren.
U was de oudste zoon; na u kwamen nog twee zusjes. Uw oudste zus is op achtjarige leeftijd overleden; u was toen negen jaar. Dat hebt u dus bewust meegemaakt. Uw jongere zusje stierf als baby; toen was u zelf ook nog klein. U groeide daarna op als enigst kind.
Ook de componist Mozart heeft dit meegemaakt. Hij werd als zevende kind geboren; qua leeftijd had hij uw kleinzoon kunnen zijn. Hij en zijn zus Nannerl zijn volwassen geworden; vijf kinderen zijn gestorven.

Na het sterven van uw moeder, toen u negentien jaar was, hebt u haar familienaam aan uw (vaders) naam toegevoegd. Opmerkelijk; sjiek; of ook weer een gewoonte van uw tijd? In deze periode gingen een broer en een zus van uw moeder u legaten geven. De familieband werd flink bevestigd en verstevigd.
Toevallig of niet, Helena Wijnands Verschuure, waar u op 25 maart mee trouwde, was in het zelfde jaar geboren als uw jongere zusje. Het zusje dat u niet gekend hebt. Zoiets geeft een intiemere band, lijkt me.
Een half jaar voor uw trouwen waren de broer en zus van uw moeder overleden, waardoor u een fikse erfenis kreeg. Je zou ook kunnen zeggen: een half jaar nadat u ruimschoots over geld beschikte, trouwde u. U was toen 26 jaar. Met het geld ging u beleggen. Uw vader had een zijde- en textielhandel, waar u in werkte en wat u later overnam, maar vooral het bankieren en beleggen bleek u heel goed te liggen. Wist u dat van u zelf dat u daar goed in zou zijn, of kwam het als een onverwachte talent naar boven? Het geld beleggen lag u zelfs beter dan de textielhandel. Het zou later een solide bodem geven voor uw plannen.

In uw huwelijkse leven was u vooral bezig met geld beheren, geld uitzetten en beleggen. Midden in deze periode hebt u een huis gekocht aan de Damstraat: het huis dat nooit of te nimmer verkocht mocht worden en in de nalatenschap moest blijven.  Zo geschiedde. Het is er nog steeds. Nu zelfs gerenoveerd in de oude oorspronkelijke staat. Is het herkenbaar? Voelt u zich (opnieuw) thuis?
U en uw vrouw waren doopsgezind – uw familie en haar familie. In Haarlem zaten veel doopsgezinden; velen waren rijk geworden door de textielhandel. Omdat de doopsgezinden geweerd werden uit de bestuurlijke functies, kwamen ze vooral in de geldhandel terecht. In deze kringen bewoog u zich.

Een voorvader, Thomas Teyler, vluchtte als doopsgezinde van Engeland/ Schotland naar Holland; zo is uw familie in Haarlem terecht gekomen. Er was een familiewapen, stammend uit de Middeleeuwen. Er staat een luipaard op. Weet u wat de herkomst of de betekenis daarvan is? Maan (wassenaar genoemd, naar wassende naam), ankerkruis en ridderhelm waren gebruikelijk. Het gebruik van dieren was vaak op basis van een losse associatie met de naam; weet u hoe dat zat?

[ rondom de tekening staat geschreven: luipaard kijkt je altijd aan. Maan en ankerkruis. Symbool vergankelijkheid? 3 delen: Schots systeem van breuken. Maan en ankerkruis: kleine emblemen voor de tweede tot de tiende zoon.]

Vanuit het doopsgezinde geloof was de zorg voor anderen sterk aanwezig. En ook zeker bij u. In uw testament staat nadrukkelijk dat er geld besteed moest worden aan ‘hulp en onderstand van armen en noodlijdende menschen’. Bovendien had u al tijdens uw huwelijkse leven een hofje voor oudere vrouwen gekocht; het latere Teylers Hofje.
Omdat de doopsgezinden geen hiërarchie toepassen in hun kerk, staan voor gelijkwaardigheid voor iedereen en graag een scheiding zien tussen kerk en staat, stonden ze gemakkelijk open voor de nieuwe ideeën vanuit de Verlichting. De idealen komen sterk overeen. Voelde u zich daardoor juist wel thuis in deze roerige tijden?

Midden in de 18^de eeuw verdwijnt er een oude, meer op tradities gerichte tijd en barst er een nieuwe tijd open. Opeens knalt er van alles los. Ook uw leven maakt in deze zelfde periode een omwenteling. In 1750 overlijdt uw vader; in hetzelfde jaar overlijdt Bach, de componist. Twee jaar hierna overlijdt uw vrouw. U blijft kinderloos achter. Geen vader, geen moeder, geen zusjes, geen vrouw, geen kinderen. U gaat een (meer) teruggetrokken leven leiden. U gaat ( meer) boeken en kunst kopen. U gaat munten en penningen kopen. Samen met de kunst gaat u zich bezinnen op het leven. U gaat uw testament opschrijven en u gaat de plannen voorbereiden.

Wanneer hebt u het boek ‘Metamorphosis Insectorum Surinamensium’ van Maria Sybille Merian gekocht? U had de platen/ afbeeldingen uit dit boek opgehangen in uw buitenhuis Lustrust, aan het Zuider Buiten Spaarne; gekocht tijdens uw huwelijk en waar u vast veel verbleef met uw vrouw. De eerste uitgave is nog gedrukt tijdens het leven van Merian, in 1705. Na haar dood zijn er een paar herdrukken uitgegeven, in de jaren twintig en dertig. Had u dit boek al gekocht tijdens uw huwelijk, toen u nog actief samen met uw vrouw het buitenhuis bewoonde, of hebt u dit boek gekocht na haar overlijden, toen u meer kunst ging kopen?
Ook had u zich ingetekend voor het boek van Jan Swammerdam, ‘Bijbel der Nature’; een kostbare folio-uitgave uit 1738. Vergelijkbaar met Merian: allebei geïnteresseerd in insecten. Hebt u beide boeken in dezelfde periode aangeschaft?

U gaat uw testament opschrijven in het jaar 1756, het jaar waarin Mozart werd geboren en in een periode waar de Verlichting losbarst. Vanaf 1750 kwam er een explosie aan tijdschriften, drukwerken, drukkerijen ( ook veel Franse drukkerijen waren er in Holland, vanwege de strengere censuur in Frankrijk) en genootschappen. Mogelijkheden en kanalen voor kennis overdracht. In 1757 opent het British Museum in London zijn deuren voor het publiek. De Industriële Revolutie begint op gang te komen, en er wordt druk aan de Encyclopedie gewerkt. “Encyclopédie ou dictionaire raisonné des sciences, des arts et des métiers”. 17 delen tekst, 11 delen illustraties. Samen met vele anderen werkt met name Diderot hier hard aan, van 1751 tot 1772. Gerealiseerd tijdens uw leven. Wist u hiervan? Voor verschijnen kon je je inschrijven voor dit uitgebreide en kostbare boekwerk, een tempel van kennis.
Waarom hebt u zich niet laten inschrijven voor de Encyclopedie? Of was het toen nog niet zo goed doorgedrongen tot de Haarlemse doopsgezinden? Zij waren op zich rijk en nieuwsgierig genoeg. Of hadden sommigen zich wel ingeschreven?

In Haarlem werd in 1752 de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen opgericht, het eerste geleerde genootschap van Nederland. Hier werden de nieuwste uitvindingen besproken en onderzoek gedaan, met behulp van verzamelingen en instrumenten. De verzamelingen waren de vroegere rariteiten kabinetten. U bent er nooit lid van geworden en was dus ook geen actieve deelnemer. U was geen amateur-geleerde, zoals er velen waren in Haarlem. Wat u wel voor de Maatschappij deed, was geld lenen voor de bouw van een nieuwe huisvesting. ( Waar u wel een grotere betrokkenheid bij had, was de oprichting van de Teekenacademie. U hebt ze huisvesting aangeboden. Uw vriend Taco Jelgersma was heel actief in de Teekenacademie.)
Er ontstond een steeds grotere belangstelling voor natuurkunde en sterrenkunde en diens nieuwste ontdekkingen. Het Natuurkundig Collegie, al opgericht in 1730, had een tafelmodel Planetarium, waar druk op bestudeerd en over gediscussieerd werd.

Toen Bach in 1750 overleed, verdween er een oude tijd. Naast dat Bach veel bezig was met getallen en wiskunde, was hij religieus en op traditie gestoeld. In mijn muziekbeleving stond hij dichter bij Monteverdi en Sweelinck, dan bij Mozart en Beethoven. Terwijl er maar een paar jaar zitten tussen Bachs overlijden en Mozarts geboorte, is er met de komst van Mozart een nieuwe tijd ontstaan. Zijn muziek wijst meer naar voren; die van Bach grijpt naar achteren
Zie, daarom lijkt u op Bach: behoudend, religieus, traditie getrouw, niet bezig met de nieuwste uitvindingen,- maar tegelijkertijd een visionaire blik en lijntjes naar de toekomst. In uw testament toont u zich een Mozart: plannen die ver vooruit wijzen. Allebei in het zelfde jaar geboren, in de turbulentie van de veranderingen.

Mozart was in het jaar 1766 in Haarlem; als tienjarige speelde hij op het orgel van de St. Bavokerk. Hebt u hem daar gezien en gehoord? Het was op een steenworp afstand van uw huis. Mozart en zijn vader hebben ook nog een ontmoeting gehad met de uitgever Enschedé, di u goed kende. Was u daar ook bij? En kende u de muziek van Bach? Hij was toen nog niet zo heel bekend, maar misschien al wel doorgedrongen tot de doopsgezinden?

Terwijl de wereld zich door alle uitbarstingen en explosies van kennis en Verlichtingsidealen binnenste buiten keerde, trok u zich juist van buiten naar binnen. U ging u bezinnen op kunst en via de munten op geschiedenis. U maakte met uzelf een binnenwaartse beweging, terwijl u met het testament een verregaande buitenwaartse beweging maakte.
Aangezien er in deze tijd volop werd gediscussieerd en onderzoek gedaan op natuurkundig en astronomisch gebied, er vele literaire genootschappen ontstonden, is het niet gek dat u testamentair Twee Collegiën liet oprichten. Twee Collegiën die onderzoek en studie moesten doen, waarbij de beste verhandeling in de openbaarheid gebracht moest worden en een gouden penning zou krijgen. Dit is er nog steeds en gebeurt nog steeds.
Het eerste Collegie betrof de Godsdienst, dat u na aan het hart lag. Het Tweede Collegie had vijf gebieden: Dichtkunst, Historiekunde, Teekenkunde, Penningkunde en Natuurkunde. De eerste vier gebieden sloten aan bij uw eigen belangstelling. U had een verzameling penningen en munten; een verzameling prenten/ tekeningen en u was zeer geïnteresseerd in geschiedenis. ( U had ook een verzameling schilderijen, een zestigtal, maar dit gebied zit niet bij het Tweede Collegie. Ik vermoed dat u schilderijen had, zoals dat hoorde bij een welgestelde familie. En dat u bewust collecties bent gaan opbouwen van de gebieden die bij de plannen hoorden.)
U was lid van een literair tijdschrift, ‘Vaderlandsche Letteroefeningen’, dat u samen met andere Haarlemmers las. U kende de schrijver Pieter Langendijk; die kwam u tegen in uw eigen doopsgezinde kring. Hij schreef vooral toneelstukken en alles in versvorm. Hij had ook een vers geschreven ter ere van uw huwelijk. Jammer dat u de komst van de eerste roman in brieven ‘Sara Burgerhart’ niet meer hebt meegemaakt. Dat was een hele sensatie. Het boek is geschreven door de twee dames Aagje Deken (ook doopsgezind) en Betje Wolf. Het boek was zo’n groot succes, dat het tuinhuis, waar het boek geschreven was, een bezienswaardigheid werd, waar velen naar toe trokken. Een actie waar u niet van gehouden zult hebben.

De Natuurkunde hebt u later toegevoegd. Niet zozeer uit eigen interesse, maar vanwege de belanghebbende nieuwe ontwikkelingen, vermoed ik.
U hebt zelf zorgvuldig de mensen uitgekozen, die voor uw nalatenschap moesten zorgen, de 5 Directeuren. U hebt hier doelbewust en gericht keuzes in gemaakt. Onder anderen hebt u iemand gekozen, die zeer actief was in de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen. U hebt ook goed nagedacht over de kwestie samenwerken van de 5 directeuren. Voor het archief, waar de belangrijkste papieren lagen, moest een deur komen met 5 sloten. Ieder 1 sleutel. De deur kon pas open gemaakt worden wanneer 3 van de 5 directeuren aanwezig waren. Erg slim. Om duidelijk te maken dat er gelijkwaardig en evenwichtig samengewerkt moest worden.

Wat ook een effectief standpunt was, waardoor er veel groeimogelijkheden waren, was dat u bepaalde zaken vastgelegd hebt, maar ook de nodige ruimte hebt gelaten. Ruimhartig en slim. Er was veel ruimte voor ingrepen. U had bepaald dat het huis niet verkocht mocht worden, maar u hebt niet gezegd dat het niet verbouwd of uitgebreid mocht worden. U hebt uw eigen collectie beschikbaar gesteld       voor onderzoek, maar u hebt niet gezegd dat onderdelen van uw collectie niet verkocht mochten worden. Van deze ruimte is later voortvarend en ruimschoots gebruik gemaakt. Dat had u vast wel ingecalculeerd.
Er was een plek; er was geld; er was de oproep tot studie, onderzoek en collectie uitbreiding. Blijkbaar zag u veel groeimogelijkheden in uw plannen, want het grootste deel van uw vermogen ging naar deze plannen. Waarschijnlijk hebt u veel baat gehad bij uw beleggerskwaliteiten: vanuit een solide en behoudende basis weten waar de ontwikkelingen zitten en waar de bewegingen heen gaan, en daar stevig op inzetten.

Ruimhartig, een groot vermogen, het lef om een bij de tijd passend, maar ook eigenzinnig plan te schrijven en een visionaire blik, in de betekenis dat het plan een lang leven moest krijgen. Zonder veel nieuwsgierigheid te hebben naar de opkomende Verlichtingsidealen, was u een Verlichtingsman van u zelf. Zonder zelf een amateur-geleerde te zijn, riep u op tot onderzoek. Zonder zelf een collectie te hebben, die de tand des tijds kon doorstaan, riep u op tot collectie uitbreiding.

Had u zelf kunnen bevroeden wat er allemaal uit uw plannen is voortgekomen? Misschien in de verste verte niet.

Het had ook heel anders kunnen verlopen. Maar de tijdsomstandigheden waren precies goed. De tijdsomstandigheden waren zodanig en zodanig sterk aanwezig, dat het inderdaad ook anders is gelopen. Het is precies goed gelopen en het is precies goed anders gelopen.

En welke krachten hebben daar voor gezorgd? Hoe, waarom en waardoor hebben de 5 directeuren het plan de Verlichting in getild?

Dat weet u niet meer.

Hoogachtend, en met warme groet

pietsjanke fokkema

• Ik zie u binnenkort, zie bijgevoegd kaartje met de datum van onze ontmoeting, en tevens de toestemming van Terry.
• Nog niet gezegd, maar wel goed om te weten, Terry is onze mee lezer.
• Ik sluit een paar schema’s bij die ik gemaakt heb van uw leven en van uw tijd om beter te kunnen begrijpen in wat voor tijd u leefde. Voor mij belangrijk en noodzakelijk, voor u onnodig en oninteressant.
• Sinds ik uw portret heb gemaakt, hebt u me de hele tijd aangekeken, met een milde, licht verbaasde blik: “het is goed, maak je niet druk, maar al deze aandacht hoeft voor mij niet”.