Beste meneer Bellmer,

Beste meneer Bellmer,

It’s alive, it’s alive!

À la Victor Frankenstein was u de regisseur van een wanordelijk noch wonderlijk theater. Het was er niet brandschoon, de lichten flikkerden door wat losse bedradingen en het behang hing hier en daar ongetwijfeld in lange slierten aan de muur, maar ik ben er zeker niet vies van. U had de touwtjes in handen. De curieuze poppenspeler en zijn pre-puberale assemblages. Gehuld in witte sokjes en zwartleren, lakschoentjes, maar uiteindelijk liepen ze toch over u heen. Uw werk roept zoveel vragen op. Probeerde u een beeld te schetsen van een voor u verontrustende en verstrooide wereld? Was het een verkenning van obscure, groteske fantasieën en gedachten die wij allemaal weleens hebben, maar waar wij geen uiting aan geven? Toont u ons uw verlangen naar vrouwen, vrouwelijkheid en de objectificatie daarvan? Mag ik uw werk, zeker gezien het #MeToo tijdperk, nog waarderen ondanks de duistere lading waardoor het veelal omvat wordt?

Ze zeggen dat iedereen uiteindelijk een product is van zijn of haar opvoeding, en zo te zien heeft u het niet makkelijk gehad. U geeft zelf ook aan het gevoel te hebben dat u een normale kindertijd is ontnomen onder het strenge regime van uw vader. Veel van uw handelingen in uw latere leven komen voort als reactie op de haat die u voor hem voelde. Het schijnt zelfs zo te zijn dat u uw vader opzettelijk een beroerte heeft aangejaagd door uw gezicht te bepoederen en rode lippenstift te dragen. Geloof mij, dit kan ik ergens nog begrijpen: dat iemand je zo krengt, je diegene iets aan wil doen. Oog om oog, tand om tand. Deugdzaam is het niet, maar rechtvaardigheid voelt heerlijk. We zien scenario’s voor ons waarin we het kwaad kapot maken, maar dit speelt zich af binnen de aangewezen plek hiervoor: ons eigen hoofd. Het denken ervan, de mentale opluchting die we hierdoor ervaren, maakt dat we de neiging tot uitvoeren verliezen. U brengt daddy-issues echter tot een geheel nieuw niveau, meneer Bellmer.

U brengt daddy-issues echter tot een geheel nieuw niveau, meneer Bellmer.

Het is niet mijn doel u te bekritiseren, te zeggen dat uw gedachten niet gerechtvaardigd waren of uw handelen als verkeerd te bestempelen. Ik wil u en/of uw keuzes in het leven verder niet psychoanalytisch gaan onderzoeken en ook geen uitspraken doen vanuit een vakgebied waar ik niet in thuis ben, naast alleen mijn eigen kwellingen en demonen. Mijn voorkennis bij het schrijven van deze brief is dat sommigen u en uw werk prijzen. Zij stellen dat u de aard van de menselijke seksualiteit hebt doen schudden en haar grenzen hebt weerlegd, daarentegen stellen anderen dat u simpelweg een manier hebt gevonden om de objectificatie van het vrouwelijk lichaam te verantwoorden vanuit een masculiene, seks beluste blik. Ik weet niet aan welke kant ik sta, misschien kom ik hier later nog op terug. Wat ik wel weet is dat als u vandaag de dag had geleefd, u vrijwel zeker een continue wind tegen had gehad. De eerste pop die u maakte was zogezegd geïnspireerd op uw onvervulde seksuele verlangens jegens uw minderjarige nichtje Ursula Naguschewsk Naguschewski. ‘Die Puppe (The Doll)’, gemaakt van onder andere hout, gips en stro, heeft u vastgelegd in een verscheidenheid aan foto’s waarin zij poseert in verschillende settings. Onthullende foto’s.

Hans Bellmer – ‘Die Puppe’ – 1936

In later werk lijkt u veel meer bezig met een bepaalde abstrahering van de lijfelijkheid, eerder gaat u hier een experiment aan met de vormen die ons van nature gegeven worden. Dat wat schuurt in ‘Die Puppe’ is niet alleen het feit dat het hier om een replica van uw nichtje gaat, maar dat u hier echt meester van de situatie bent, nagebootst uit uw eigen stout-provocatieve gedachten. Het is niet het deel van de borst dat zichtbaar is, of van haar buik of billen. Dit is niet iets wat ik niet eerder zag, maar de crux zit hem in haar gezicht en vanuit welke hoek zij naar mij, de toeschouwer, staart. Het maakt haar zo… echt. In veel van uw foto’s blijven niet alleen haar gezicht maar dat van vele van uw poppen juist onbeschilderde canvassen. Hierdoor kan de toeschouwer zelf interpreteren. Op deze foto is die ruimte er niet. Ze is hier zo realistisch ondeugend en uitdagend, noch verlegen en angstig. Ze heeft karakter.

Veel surrealisten geloofden er plechtig in dat de kindertijd de tijd is waarin je het dichtst bij het échte leven staat, dus het herleven hiervan was een zeer gewild streven. U gaat hierin echter een stapje verder meneer Bellmer, door de duisternis uit uw jeugd gedaanten te geven. Als deze karikaturen uit uw hoofd het échte leven zijn, dan kan het niet anders dat u te allen tijde met een been in de afgrond staat. Desondanks wordt er gezegd dat de mooiste bloemen aan de rand van het ravijn groeien. Want waar dit uiteraard hartstikke verontrustend is, sprak ik net tegen u over groteske gedachten die we allen weleens hebben, maar die we, doordat we ze denken, nooit uitvoeren. Wellicht had het maken van ‘Die Puppe’ dezelfde uitwerking en raakte u, door het maken van deze replica van uw nichtje, de echte Ursula niet aan. Mensen zullen u hierom niet bekronen, maar dit, ondanks nog steeds een verontrustende daad, lijkt toch een beter alternatief. Een soort preventie therapie.

#metoo. U zegt het helemaal niets, maar het is een beweging die opkomt tegen seksuele intimidatie en aanranding door middel van machtsmisbruik. Met de dag verschijnen er meer geluiden over – vermoedelijk – seksueel wangedrag, vooral uitgevoerd door prominente, mannelijke publieke figuren.

U was ook een mannelijk, publiek figuur. U was kunstenaar, een surrealist. Dat wat u maakte was kunst, en zoals vele surrealisten liet u zich inspireren door het onderbewuste, de kindertijd, een drang naar het unheimliche. Zijn de onderwerpen die u verkent in ‘Die Puppe’ hierdoor vreemd genoeg niet geoorloofd? Laten we wel zijn, ‘naar verluidt’ gaat het hier om een replica van uw nichtje Ursula, dit is klaarblijkelijk nooit bevestigt, maar stel dat u uw nichtje wel had aangeraakt, zou het werk zelf daarmee kwaliteit inleveren als kunstobject? Kunnen we door uw fantasieën, uw duisternis, heen kijken – hoe walgelijk we deze zelf ook vinden – en slechts het kunstobject nog zien? Kunnen slechte mensen goede kunst, of überhaupt iets, maken?

Kunnen slechte mensen goede kunst, of überhaupt iets, maken?

Hans Bellmer – ‘Jeux de la Poupée (Games of the Doll)’ – 1938

Nadat u in uw tijd naamsbekendheid verkreeg door ‘Die Puppe’ gaf u, zoals Geppetto dat deed aan Pinnochio, leven aan een nieuwe pop. Deze pop stond meer dan honderd keer model voor u, waaronder in het werk ‘Jeux de la Poupée (Games of the Doll)’. Met haar twee paar benen die verlijmd zijn aan één torso staat uw pop compleet weerloos in het bos. Het is geen geheim dat het bos van nature al een onheilspellend effect kan hebben, en hier werkt de schaduwachtige figuur in zijn intimiderende laarzen niet aan mee. Is dit dan toch ook een zelfportret? Vanachter een boom gluurt de silhouet naar het misvormde lijf, met zijn handen gestoken in de diepe zakken van zijn lange jas. Waar hij juist een bewuste speler van het spel lijkt te zijn, lijkt zij verre van een vrijwillige medespeler, als zij zich überhaupt al bewust is van het spel dat er gespeeld wordt. Ziek spelletje of niet, wat heeft u gedaan met deze pop? Waar de replica van Ursula anatomisch gezien enigszins nog correct in elkaar lijkt te zitten, bent u hier bezig geweest met het mutileren van het lijf. Deze objectificatie valt terug te zien in veel van uw latere werken.

In de series foto’s die u maakte in samenwerking met Duitse kunstenaar Unica Zürn zien we het lichaam van een vrouw waarvan bijvoorbeeld haar benen, buik of borsten ingebonden zijn met touw. Niet zomaar ingebonden, maar zeer strak. De draden lijken te zinken in de zachte huid, waardoor het vel zich tussen de draden door naar buiten perst. Er is hier niet per se sprake van een permanente verandering aan het lijf, dus mutilatie is wellicht een groot woord, maar verminking en misvorming passen precies. Ook hier is uw model wederom weerloos. Ingebonden kom je niet echt een eind. Daarbij is op weinig van de foto’s het gezicht van het model zichtbaar, waardoor u ook een bepaalde ‘persoonlijkheid’ weg haalt. Dit is klaarblijkelijk niet waar het voor u om gaat, maar door dit te doen is er ook weinig emotie zichtbaar, waar we vaak het gezicht voor raadplegen; de ogen. Het gaat slechts om het lijf en de – weerlegging van de – grenzen hiervan. De vraag hierbij echter is of dit de grenzen van het lijf zijn of de grenzen van uw verbeelding? Hoe ver kon u gaan?

Hans Bellmer & Unica Zürn – ‘Untitled’

Wat betekent dat voor de vrouw, het model, maar ook voor haar lichaam om het zo in te binden en te tonen. Zij kan nergens heen, haar lijf wordt gebruikt en ergens werkt dit enorm denigrerend. Wat er schuurt bij het bekijken van uw werk is dat u ook niet uw best lijkt te doen om uw voorkeuren te verbergen. Dit is dan ook meteen het verschil met de #MeToo beweging waar ik het net over had. Hierbij gaat het vaak over verborgen schandalen die aan het licht komen. Zaken en incidenten die jarenlang werden verzwegen vanuit angst, onwetendheid of de kans op een carrière, maar u lijkt geheel geen moeite te doen uw ‘schandalen’ überhaupt uit het licht te onttrekken. Integendeel, u zet ze vol in het spotlicht. Wellicht is dat ook letterlijk wat u doet: de gedachten waarvan u weet dat ze niet voldoen aan normen en waarden aankaarten om er zo de spot mee te drijven. Leken ze hierdoor minder waar?

Ik weet niet of het geoorloofd is om uw werk te waarderen, maar uw stoutmoedige durf kan ik niet ontkennen. Die waardeer ik absoluut. Misschien dat er wat te halen valt uit de bepaalde eerlijkheid in uw werk. Wanneer gedachten en fantasieën, hoe duister zij ook lijken, uitgesproken of gematerialiseerd worden, lijken zij minder noodzakelijk om daadwerkelijk uit te voeren. Wellicht is het een kwestie van beter kijken en luisteren, voordat we elkaar permanent bestempelen als schaduwfiguur die zich schuilhoudt achter een boom.

Ik wens u rust,

Kasper van Steenoven.

Hans Bellmer – ‘Die Puppe’

Hans Bellmer – ‘Die Puppe’ – 1949

Hans Bellmer – ‘Die Puppe’

Hans Bellmer, Unica Zürn & Die Puppe

Hans Bellmer – Self-portrait with Die Puppe – 1934