Bestaat er een noodrem voor grensoverschrijdend gedrag?

Grensoverschrijdend gedrag in de kunstsector krijgt een podium en lijkt op zichzelf te staan dat jaar. De grote stroom verhalen is immers al in 2016 op gang gekomen nadat activiste Tarana Bruke en later actrice Alyssa Milano opriepen verhalen van seksuele intimidatie te delen onder de hashtag MeToo. Dit wordt een containerbegrip dat inmiddels niet meer is weg te denken.

Begin van dit jaar volgt opnieuw een grote stroom verhalen van slachtoffers van grensoverschrijdend gedrag, dit keer uit veel verschillende sectoren. De aanleiding van deze golf is de uitzending van journalistiek programma BOOS door Tim Hofman en Marije de Roode over misstanden bij populair muziekprogramma The Voice.

Trek je mond open, wees niet bang

Het team van Hofman blijkt al maanden te werken aan een groot onderzoek achter de schermen bij The Voice. In een ontluisterende documentaire van 1,5 uur schetsen zij een beeld van een werkvloer waar niet alleen vrouwonvriendelijke grapjes normaal zijn maar waar vrouwelijke muzikanten niet beschermd worden tegen handtastelijkheden, ongewenste avances en zelfs verkrachting.

John de Mol reageert in de aflevering van BOOS als directeur van Talpa “Trek je mond open, wees niet bang, wees niet angstig. Vrouwen hebben kennelijk een soort schaamte, ik weet niet wat het is, ik wil me er graag in verdiepen, maar ik wil alleen maar oproepen: práát.” Hij wordt verguisd vanwege dit interview waarin hij volgens velen empathie mist. Maar de documentaire, met hierin zijn oproep, brengt iets teweeg.

Sinds de uitzending van BOOS regent het krantenkoppen. Een opsomming van alle casussen lijkt overbodig vanwege de grote aandacht in de media. Toch geeft dit een duidelijk beeld van de breedte van wat we eerst vooral meldingen van #MeToo noemden en wat we nu steeds meer beschreven zien als grensoverschrijdend gedrag.

Gijs van Dijk (PvdA) stapt begin februari op nadat blijkt dat er verschillende meldingen van grensoverschrijdend gedrag tegen het Kamerlid zijn gemaakt bij de partijtop. De politievakbond ACP vraagt voorzitter Gerrit van de Kamp halverwege februari om zijn functie tijdelijk neer te leggen na meldingen. Ook een politiefunctionaris van de Landelijke Eenheid van de Nationale Politie wordt vanwege grensoverschrijdend gedrag geschorst.

Journalist Mick van Wely wordt door de Telegraaf op non-actief gezet na meldingen van “vunzige appjes”.Appverkeer staat ook centraal in de zaak die nu al een paar weken voetbalclub Ajax bezighoudt. Voormalig directeur voetbalzaken Mark Overmars stuurde ongepaste foto’s en appjes aan vrouwelijke medewerkers. Zowel de perschef als de algemeen directeur Edwin van de Sar zijn vooral niet blij met de stappen die de vrouwen namen naar de media. Deze week werd bekend dat Ajax ook melding doet bij het Instituut Sportrechtspraak (ISR), dat als onafhankelijk orgaan de gedragingen van Overmars moet onderzoeken.

Zanger Marco Borsato, bandleider Jeroen Rietbergen en rapper Ali B (de hoofdrolspelers in de aflevering van BOOS) reageren verschillend. Rietbergen geeft zijn gedrag toe in een persverklaring, Ali B ontkent zeer duidelijk alle beschuldigingen en de aangifte die tegen hem is gedaan. Van Marco Borsato komt geen reactie.

Dat deze nieuwe golf van meldingen ook voor veel verwarring kan leiden laat de zaak van VOLT zien. Meldingen tegen Nilüfer Gündogan leiden tot een schorsing van het Kamerlid en een onderzoek vanuit de partij. Zowel de media als Gündogan zelf worden niet op de hoogte gebracht van de aard van de meldingen. Journalisten gaan zelf op onderzoek uit en het Kamerlid start een rechtszaak.

Dat deze openheid over grensoverschrijdend gedrag een trendbreuk is wordt ook steeds duidelijker. Vorige week werd nog bekend dat scheidend directeur-uitgever Jaak Smeets van DPG Media in 2016 wegens ver grensoverschrijdend gedrag moest vertrekken. Pas 6 jaar later publiceren de kranten van DPG zoals de Volkskrant over de eigenlijke reden van zijn vertrek.

Grensoverschrijdend gedrag is een container begrip, net als dat een onveilige werkvloer dit is. Het is veel te makkelijk om alle verschillende uitingsvormen op een hoop te gooien. Toch is er een patroon te herkennen van een succesvolle wetenschapper, voetballer, kunstenaar, politicus (in de meeste gevallen een man) die ondanks machtsmisbruik en (seksuele) intimidatie een glansrijke carrière weet te maken. Hetzelfde patroon en dezelfde vragen die ik vanuit bestuurskundig perspectief daarbij blijf stellen.

De geniale cocktail

De ervaringen en voorbeelden van de verschillende melders raken mij nog steeds. Maar ze verrassen niet meer. Zelf deed ik onderzoek naar deze problematiek in de wetenschap. Ik sprak tientallen wetenschappers over ervaringen met ongewenst seksueel gedrag en intimidatie. Binnen elke universiteit is zo’n verhaal te vinden.

Om het probleem van een onveilige werkvloer goed te begrijpen onderzocht ik niet alleen de ervaringen van slachtoffers maar ook de instituten, de regels en de cultuur. De hoge mate van hiërarchie, de informaliteit binnen een faculteit en de afhankelijkheid van een beginnende wetenschapper ten opzichte van zijn of haar meerdere bleken hierbij faciliterende factoren. Componenten die niet alleen aan een universiteit maar ook aan een kunstacademie, een beurgenoteerde voetbalclub en een wereldwijd bekend mediabedrijf te vinden zijn.

Mijn visie op seksuele intimidatie en machtsmisbruik is de afgelopen tijd breder geworden. Mijn heftige veroordeling van ongewenst gedrag is niet afgenomen maar tegelijkertijd is mijn begrip van de complexiteit van dit probleem wel gegroeid. Riep ik in mijn eerste jaar nog om een snelle en adequate oplossing, hernieuwde wetgeving en een totale herziening van het systeem van vertrouwenspersonen en ombudspersonen, inmiddels is mijn begrip voor de instituten en de mensen die daadwerkelijk iets aan dit probleem proberen te doen gegroeid. Daar waar mensen samenwerken gaan zaken mis. De cocktail van machtsongelijkheid en kwetsbaarheid maakt dit probleem wellicht nog complexer.

Zowel wetenschappers als kunstenaars worden geacht met iets te breken. Ze bereiken succes als ze weten te breken met het bekende en een weg weten te vinden naar het onbekende. Een weg die vraagt ook om een grote kwetsbaarheid van wetenschappers en kunstenaars. En wellicht juist daarom moeten onderwijsinstituten beginners hier zo goed in begeleiden. In het artikel uit het NRC van oktober 2020 is duidelijk te lezen dat de onderwijzers studenten niet tegen het grensoverschrijdende gedrag van Andeweg konden beschermen.

De weg van breken met het bekende geeft wellicht ook meer ruimte aan de ontwikkeling van mensen die eerder geneigd zijn grenzen van anderen te breken. En een omgeving die vanwege de grote informaliteit weinig checks and balances heeft om dit gedrag snel te corrigeren. Een structuur van Governance die aan verandering toe is.

Het meldsysteem

Nee, het gaat niet overal mis. Ja, er zijn ook organisaties die echt grote stappen zetten. Maar als het mis gaat, dan blijft ingrijpen uit voor een lange periode. Hoe kan dit? Uit de verhalen die ik door de jaren hoor blijkt dat in veel situaties collega’s en direct betrokkenen op de hoogte waren van misstanden.

Op veel afdelingen is vaak bekend wat er gebeurt en er zijn in verschillende casussen duidelijke momenten aan te wijzen waarop de omgeving, de groep, heeft verzaakt in te grijpen. “Ja maar deze professor, die kan ik toch niet op het matje roepen.” Ook dit is een element dat terugkomt in de verhalen rondom Andeweg, docenten waren vaak op de hoogte van het gedrag van de beeldend kunstenaar. Ook in de studio van The Voice werden opmerkingen gemaakt. Natuurlijk wist niemand hoe erg de vermeende daden waren, maar wel dat de sfeer niet helemaal paste bij meisjes van 15.

Het is goed dat er op dit moment binnen universiteiten, politieke partijen en organisaties van alles uit de kast getrokken om een gevoel van veiligheid te creëren: protocollen, richtlijnen, zerotolerance beleid, vertrouwenspersonen en ombudsmannen. De aflevering BOOS rondom The Voice resulteert nu zelfs in een regeringscommissaris die seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld gaat volgen. Voormalig voorzitter van de Sociaal-Economische Raad Mariëtte Hamer pakt deze rol op en kan het gehele kabinet gevraagd en ongevraagd adviseren.

Vanuit haar expertise op integriteit en leiderschap richt Ingeborg van der Ven zich op thema’s en projecten die je aan het denken zetten. Als ondernemer, journalist en bestuurskundige is haar werkveld altijd verbonden met politiek, media en wetenschap. Meer weten: www.ingeborgvanderven.nl