Bellen met de doden – naar P-OST Arnhem met Katarina Petrović

In de tentoonstelling Artificial Incantations in P-OST Arnhem, gecureerd door Lieke Wouters, wordt de beeldtaal van het occulte opgeroepen om licht te werpen op artificiële intelligentie. Een interessante spanning: beide domeinen zijn erop gericht om kennis te genereren, maar AI doet dat op basis van technologie, het occultisme middels minder transparante methoden. Het zijn ogenschijnlijk tegenpolen van elkaar: AI is materieel, mechanisch in feite, occultisme heeft een immateriële, spirituele grondslag. Die tegenstelling wordt in de tentoonstelling met werken van James Bridle, Wesley Goatley, Suzanne Treister en Ginevra Petrozzi speels en komisch uitgespeeld, tot hij ontploft en wordt opgeheven.

Op weg naar de kunstruimte geeft mijn gast Katarina Petrović, kunstenaar en onderzoeker die bruggen slaat tussen kunst en wetenschap, allerlei verrassende voorbeelden van raakvlakken tussen het occulte en technologie. Ze vertelt dat Thomas Edison, de uitvinder van de fonograaf (aan wie onterecht ook de ontdekking van de gloeilamp werd toegeschreven), een instrument trachtte uit te vinden om met geesten te communiceren. Hij ontwikkelde in de jaren twintig van de vorige eeuw een ‘geesttelefoon’, om de vibraties van partikels (deeltjes) op te vangen; hij dacht dat mensen na hun dood nog in deze deeltjes aanwezig zouden zijn. Dat project is verwant aan een van Katarina’s huidige onderzoeken waarin ze de partikelvibraties van kwantumcomputers wil opvangen om die om te zetten in taal. Ze wil net als Edison in contact treden met het verleden. Eerder maakte Petrović een werk waarin ze radiogolven van Jupiter opving en die via een complex vertaalproces omzette in duizenden pagina’s poëzie.
Voordat we aandacht besteden aan de tentoonstelling, zijn we al diep in gesprek. Katarina is bezig met de grote vragen van het leven, complexe thema’s rond de oorsprong van de wereld, de taal en het bewustzijn. Ze verdiept zich in de meest duizelingwekkende wetenschappelijke theorieën, is daar niet bang voor, zoals ik. Het onbegrijpelijke trekt haar aan.
In de trein naar Arnhem heeft ze James Bridle’s laatste boek Ways of Being doorgenomen – Bridle is een van de kunstenaars die in P-OST getoond wordt – en ze vat het vlug voor me samen. Bridle schrijft dat AI voor de mens een griezelig fenomeen is, omdat het geheimzinnig en ondoorgrondelijk lijkt, waardoor het ons kwetsbaar maakt. We zijn vaak bang dat AI misbruik van ons maakt, in plaats van dat het gereedschap is voor de mens. (Zelf las ik in de trein een artikel genaamd ‘On The Realness of People Who Do Not Exist’ van Raffaele Tucciarelli, over hoe AI inmiddels realistischer afbeeldingen produceert van (niet-bestaande) gezichten dan fotografie.)
Bridle stelt dat de manier waarop we AI toepassen gelijk is aan de structuur van grote corporaties. Bedrijven opereren in principe net als AI, schrijft Bridle; ze gebruiken mensen als middelen, als objecten, en vormen machines die erop gericht zijn zo veel mogelijk winst te maken. Om onze verbeelding van de mogelijkheden van AI te vergroten nodigt hen uit te kijken naar andere bestaande intelligente systemen, zoals die in de natuur. Als we daarvan kunnen leren, kan AI wellicht heilzamer zijn.
We praten door over de angst voor machines. In veel opzichten zijn computers de mens voorbijgestreefd, zegt Katarina. Het grote verschil is echter dat een computer niet weet wat ‘nu’ is. Hij zal alles onthouden wat je hem vertelt en integreren in zijn systeem, maar over twintig jaar weet hij niet meer wat hij vandaag was of wat vandaag betekende ten opzichte van gisteren. Hij heeft geen echt geheugen, niet zoals de mens, want de mens onthoudt dingen door het meeste te vergeten.
Katarina buigt naar me toe, alsof ze me een geheim wil vertellen. Het bewustzijn begrijpen, dat is onze ultieme taak, zegt ze.
De taak van kunstenaars? vraag ik.
Van de mens.

Het eerste werk dat we bekijken is Goatley’s geluidsinstallatie Newly Forgotten Technologies: The Choir. In een berg aarde liggen knipperende, half uit elkaar gevallen bluetooth speakers, maar verder gebeurt er niets. Hey Alexa, roep ik, in de hoop dat de geest van Amazon nog ergens in een van de speakers huist. Het blijft stil, op wat geruis en gepruttel na. De host van P-OST laat weten dat er een storing is, maar dat eraan wordt gewerkt.
Bridle’s werk Autonomous Trap 001 bestaat uit een video en een cirkel van zout op de grond. De cirkel verwijst naar een magisch ritueel, dat beschermende krachten zou oproepen voor wie zich in de zoutcirkel bevindt. In de video bewijst Bridle dat de cirkel werkelijk effect heeft, door een zelfrijdende auto te omringen met zout. De auto kan niet weg, omdat hij is geprogrammeerd dat een doorgetrokken lijn op de weg niet overschreden mag worden. De impasse is een komische onttovering van de macht van AI, door de inzet van magie.
Katarina kent het ritueel van de magische cirkel niet, en zoekt het op op haar telefoon. Ze toont me de eerste zoekresultaten: ‘Magic Circle is one of the five most prestigious law firms.’ We grinniken, dit is helemaal in Bridle’s straatje. Daarna kijken we een YouTube-filmpje van een kat die door gebaren van zijn baasje begint te geloven dat een onzichtbaar obstakel in de kamer echt bestaat.
Van Suzanne Treister zijn 46 aquarellen te zien, verschillende versies van de kabbalistische levensboom, waarin Treister in plaats van de Hebreeuwse woorden haar eigen poëzie in de boom heeft geplaatst, die leest alsof de woorden gegenereerd zijn door AI: ‘At the speed of ancient mountains travelling in altered spacetime towards icebergs slumbering in molten lava from lost future…’  Interessant, zegt Katarina, dat de kunstenaar zoveel verschillende bomen heeft gemaakt. Ze lijkt daarmee te suggereren dat er geen enkelvoudige visie bestaat op deze mystieke traditie, en opent de mogelijkheid voor een veelheid aan interpretaties. Hier gebeurt het tegenovergestelde als in het werk van Bridle, hier wordt een dogma uit een occulte traditie onttroond via AI.
Dan horen we een stem achter ons: ‘Who will repair the future?’ Goatley’s installatie werkt weer. ‘I’m dreading what comes next’, zegt de robotische stem van Alexa. De installatie stelt kritische vragen over de fysieke realiteit achter AI, zoals over de zeldzame metalen die gemijnd moeten worden voor de productie van apparatuur. Het is alsof een AI-stem haar eigen mogelijkheidsvoorwaarden onderzoekt. We zijn verrast, want we hebben geen reparateur gezien, het werk is op afstand gerepareerd. Een beetje spooky.

Dan kijken we naar een recent videowerk van Ginevra Petrozzi. De kunstenaar leidt daarin een tarotsessie. In plaats van tarotkaarten wordt een telefoon op tafel gelegd; in plaats van zwaarden en bekers zijn het de advertenties op YouTube en de voorspellende tekstfunctie van de iPhone die als bron van inzicht fungeren. Petrozzi is gekleed als een klassieke waarzegger, met zwarte kanten mouwen die wijd uitlopen. Kristallen en wierook op tafel dragen bij aan de mystieke sfeer. Het gesprek dat zich met haar cliënt ontvouwt is emotioneel en kwetsbaar, over het verlies van een moeder, het zoeken naar identiteit, en de moed vinden om een andere weg in te slaan.
Wordt hier de spot gedreven met tarot, vraag ik Katarina.
Ze schudt haar hoofd, denkt van niet. Ze vindt Petrozzi’s suggestie om algoritmes in plaats van kaarten te gebruiken niet eens zo gek. De telefoon is eigenlijk een beter instrument dan een tarot deck, zegt ze, want je telefoon kent je misschien wel beter dan jijzelf. Bij tarot gaat het niet om een soort magische functie van de kaarten, meent Katarina, maar om degene die de kaarten vertaalt. Zelf legt ze ook regelmatig kaarten voor anderen. Dat verrast me, want ik dacht dat Katarina een hardcore science-mens was.

Op weg terug naar de trein raken we in gesprek over astrologie, bespreken de geboortehoroscopen van onze ex-geliefdes, vergelijken de astrologische apps op onze telefoon. AI en occultisme zijn al lang vervlochten in ons leven, realiseer ik me. We zijn geen rationele wezens, nooit geweest ook. Het ‘verborgene’ waar het woord occult naar verwijst is niet verstopt, het is overal, omdat we hunkeren naar kennis, alle vormen van kennis. Als er iets is dat ons bewustzijn kenmerkt, dan is dat het.

Artificial Incantions is tot 26/3 te zien in P-OST Arnhem.