Atelierbezoek: Erik Mattijssen – Een werkelijkheid die je niet kunt verzinnen

Het atelier van Erik Mattijssen ligt in het oudste gedeelte van Amsterdam, in een zijstraat van de Warmoesstraat achter het kunstenaarsinitiatief W139. Zijn achterdeur grenst aan een binnentuin, waardoor de plek een kleine eigentijdse oase is in een eeuwenoud, versteend gebied. Het is onbekend terrein in het een overbekend beeld van Amsterdam. Zo is het met zijn werk eigenlijk ook. Binnen de hedendaagse kunst onderscheiden zijn figuratieve composities zich door verleidelijke voorwerpen in sprekende kleuren.
Erik Mattijssen: “Ik maak graag werk waar je met plezier naar kijkt en vind het een compliment wanneer mensen me zeggen dat ze er blij van worden. Natuurlijk wil ik ook verrassen met mijn werk en maken verontrusting en bevreemding er deel van uit, maar wat ik teken is herkenbaar en verbonden aan herinnering en beleving die ik toegankelijk wil maken. En gek genoeg in mijn galerie in Mexico vinden ze mijn werk Mexicaanser dan wat de kunstenaars aldaar maken.”

Erik Mattijssen groeide op in Bennekom en zijn vader was vertegenwoordiger in levensmiddelen voor grootverbruik en nam vaak conserven mee naar huis: grote blikken etenswaren, kleurrijk en uitgesproken bedrukt met afbeeldingen van de inhoud. Dergelijke voorwerpen in een huishoudelijke setting zijn veelvuldig op zijn tekeningen te zien. Dat de oorsprong ligt in een Nederlands huis in de Biblebelt op de Veluwe is er echter niet aan af te zien. Erik Mattijssen heeft als kunstenaar op tal van plekken in de wereld tijdens werkperiodes zijn ogen de kost gegeven. Zijn waarnemingen van dagelijks gebruiksgoed in Estland, India, Frankrijk, Portugal, Ierland, Suriname en andere landen heeft hij in zijn werk opgenomen. Opvallend is dat zijn tekeningen altijd losgezongen zijn van hun oorsprong. Ze hebben een zelfstandige identiteit en zijn geen weergaven van wat hij ter plekke heeft aangetroffen. Hij brengt dingen bij elkaar volgens het principe van de Franse uitdrukking ‘bien étonné de se trouver ensemble’ (een bont maar aangenaam gezelschap, red.).
Zijn werk is nooit oppervlakkig of gewoontjes. Je vindt zijn stillevens niet in werkelijkheid. Ze zijn niet realistisch, maar een verbeelding van een persoonlijke verstandhouding met de wijze waarop je vorm aan het leven kunt geven. Het is ook niet zo dat hij de dingen ‘uit hun context’ haalt. Het is eerder het tegenovergestelde: hij zet voorwerpen in een samenhang die een omkering inhoudt van hun functie. Dat omdraaien van het gekende is typerend voor zijn benadering.

“Ik ben begin jaren tachtig opgeleid aan de Gerrit Rietveld Academie en daar heerste in die tijd een fikse machocultuur. De kwalificatie ‘mooi’ bestond niet en werk dat de zinnen streelde werd afgedaan als oppervlakkig. Met mijn helden Matisse en Hockney was het moeilijk scoren. Natuurlijk heeft me dat gevormd; ik vrees nog steeds niet diep genoeg te gaan als ik aantrekkelijke kleuren inzet en toegankelijk wil zijn in wat ik maak.
Ik ben later zelf les gaan gegeven aan de Rietveld Academie en ben me er altijd bewust van geweest hoeveel betekenis een argeloos gemaakte kritische opmerking voor een student kan hebben. Ik werd coördinator van het basisjaar samen met Gabriëlle Schleijpen en zij was er goed in om de plannen die we maakten tegen het licht te houden en dan een totaal andere wending te geven. De opdrachtstructuur van de verschillende vakken – waarop de huidige lessen nog steeds gegrondvest zijn – bleek een zeer vruchtbare vorm. De student krijgt grote vrijheid om een eigen route uit te stippelen. Het was een mentaliteit die ik een verademing vond.”

Met zijn afstudeerwerk in 1984 werd hij door Ton Berends meteen opgenomen in een tentoonstelling bij Nouvelles Images in Den Haag, een belangrijke kennismaking met de kunstwereld. Opvallend is dat zijn werk destijds lyrisch abstract oogde en dat zijn figuratieve idioom gradueel tot stand kwam in de jaren negentig. Zijn huidige werk is in uiterlijke zin een verschil van dag en nacht met de schilderijen uit zijn begintijd, maar je ziet wel dat zijn gevoel voor compositie en kleur ook in dat vroege werk doorslaggevend was voor de kwaliteit ervan.

Nog maar kort geleden is Erik Mattijssen, na dertig jaar, gestopt met het lesgeven. Hij heeft het docentschap altijd ingezet als een integraal onderdeel van zijn kunstpraktijk. De omgang met studenten dwong hem keer op keer om zijn eigen werkwijze kritisch te benaderen. Niet voor niets studeerde hij eerst drie jaar pedagogiek voordat hij in 1979 naar de kunstacademie ging, en nog niet eens om kunstenaar te worden, maar grafisch ontwerper.
Het toelatingsexamen kwam hij niet door vanwege zijn tekeningen maar met een aantal plakboeken die hij had gemaakt met logo’s van bedrijven en afbeeldingen van stofzuigers die hij namen had gegeven. Die plakboeken lieten een eigen benadering van de wereld zien door dode objecten te individualiseren en een onderscheidende persoonlijkheid toe te kennen. Dat heeft er in het vrije werk dat hij uiteindelijk ging maken toe geleid dat hij in zijn tekeningen onderwerpen ging aansnijden die gewoonlijk expliciet in menselijke figuratie aan de orde wordt gesteld. Dat een emmer op een stoel of een jerrycan op een tafel iets duidelijk maakt over vreugde en verdriet, dat kleurgebruik aantoont wat zinnelijkheid is, dat in een compositie van banale voorwerpen de dood schuilt, dat speelgoed een levensverwachting herbergt of dat een houten krukje een gemankeerde ambitie kan bevatten – dat zijn gewaarwordingen die je bij het werk van Erik Mattijssen ondergaat, die zijn tekeningen zo wonderlijk en onvergelijkbaar maken.
De voorwerpen in zijn tekeningen zijn niet enkel aanwezig, maar vertonen gedrag ten opzichte van elkaar. Die kwaliteit van zijn werk heeft er toe geleid dat hij in 2021, daartoe voorgedragen door Cokkie Snoei, de Nationale Nederlanden Art Award alsmede de publieksprijs op Art Rotterdam heeft gewonnen. De jury die bestond uit Elisah van den Bergh, Els Drummen, Imara Limon, Reyn van der Lugt, Suzanne Swarts en Koen Taselaar, prees zijn aandacht voor onderwerpen die makkelijk over het hoofd worden gezien en zijn aandacht voor detail in werk met een constante kwaliteit dat altijd in ontwikkeling en beweging blijft. Je zou daar nog aan toe kunnen voegen dat het bewonderenswaardig is hoe hij als kunstenaar zijn kalmte bewaart in uiterst geconcentreerde tekeningen die flamboyant van kleur zijn en brutaal in compositie.
Hij zet zijn tekeningen op door ruimtes van voor naar achter op te bouwen zodat een ruimtelijkheid ontstaat die als een theatraal decor uitnodigt om er een verhaal in te projecteren. Hij versterkt dat regelmatig door voor of in zijn tekening losse objecten – uitgeknipte poppen of dierfiguren, maar ook planten of voorwerpen –  te plaatsen. Zo ontstaat een tableau vivant. Hij brengt een vergelijkbare uitwerking tot stand door bijvoorbeeld in een keukeninterieur een liggende man te laten zweven voor de worsten die aan het plafond te drogen hangen, een wezensvreemd element dat op originele wijze het thema van levitatie of verrijzenis een huishoudelijke betrekkelijkheid geeft. Die radicale, speelse vervreemding werd nog eens versterkt in de expositie ‘Geel als citroen, rood als tomaat’ in Museum het Valkhof in Nijmegen in 2020 (die in een aangepaste versie als ‘Zilte haring, rode kroot’ in 2021 in de Kunsthal in Rotterdam te zien was), een duo-tentoonstelling met interieurontwerper Ineke Hans die voor deze tekening een zwarte stoel en tafel met zwart serviesgoed plaatste. Dergelijke samenwerkingsverbanden zijn betekenisvol voor Erik Mattijssen. Met Ineke Hans kwam hij in aanraking via Charlotte van Lingen, hoofd Tentoonstellingen van het Valkhof. “Ik kende Ineke niet persoonlijk, alleen haar werk. Het ging meteen bruisen toen we elkaar ontmoetten. We gingen heel intuïtief te werk. Ik heb met tekenaar Jacobien de Rooij, beeldhouwer Gijs Assman en grafisch ontwerper Bas Oudt ook dergelijke inspirerende samenwerkingsprojecten gedaan. Als adviseur voor de kunstcollectie van advocatenkantoor Kennedy Van der laan in Amsterdam heb ik in tien jaar tijd veertig tentoonstellingen gemaakt. De inhoudelijke uitwisseling ervaar ik als erg prikkelend voor wat ik zelf maak”.

Erik Mattijssen is een kunstenaar die met zijn werk contact wil maken en in zijn beroepspraktijk daarvoor meerdere werkwijzen inzet, in de eerste plaats als tekenaar, maar ook als docent en begeleider, als loyale collega en als curator. Hij is een kunstenaar die voor zijn werk de wisselwerking met de wereld nodig heeft om zijn afgezonderde uren in het atelier zin te geven. Hij blijft regelmatig een nacht op zijn atelier om ’s morgens zijn werk van de dag ervoor in een ander licht te kunnen zien. Het verse kijken, de onbezoedelde blik, blijft de graadmeter om de kwaliteit van zijn werk op waarde te kunnen schatten.