Iedereen wordt altijd iets anders dan zichzelf
In 2003 was ik doodsbang voor een reclame van Unox. Zoals wel meer advertenties uit die tijd, was de reclame absurd en vrij grotesk. In de 35 seconden durende video komt een jongen thuis van school en toont zijn vader hem zijn ‘nieuwe moeder’. Er wordt geïmpliceerd dat de moeder een makeover heeft ondergaan, inclusief nieuw kapsel, nieuwe kleding en ingrijpende costmetische chirurgie. De jongen reageert eerst geschokt (‘Mam?’) maar komt tot rust wanneer hij het door zijn moeder klaargemaakte eten eet en een vlaag van herkenning beleeft. ‘Mam’, zegt hij gerustgesteld, met een lach op zijn gezicht. Want ondanks alle makeup en botox rest er nog een deel van de oorspronkelijke moeder. Dat deel ligt namelijk nu op het bord, in de vorm van een rookworst. Dan komt de slogan: Unox blijft Unox.
Als acht- of negenjarige kon ik de grap niet waarderen. De gedachte dat je ouders plotseling transformeren in iets of iemand anders is een nachtmerrie voor ieder kind. De reclamemoeder gedraagt zich als een robot – ze knippert niet met haar gigantische ogen en hoewel ze een paar zinnen uitspreekt, is ze op die momenten buiten beeld. Bovendien lijkt de vader het ideale bijpersonage in een horrorfilm: iemand die de afschuwelijkheid wel ziet, maar ontkent dat er iets mis is. Maandenlang ging ik de woonkamer uit als op tv een reclameblok begon, uit angst dat deze Unoxhorror voorbij zou komen. De reclame speelde in op mijn vrees voor veranderende mensen: botox, brandwonden, weerwolven, het moment waarop Violet in een bosbes verandert in Willy Wonka and the Chocolate Factory. Waarom vond ik transformatie zo eng?
Afgelopen november was ik bij een lezing van de Britse videokunstenaar Marianna Simnett. Tijdens de lezing liet ze een aantal fragmenten van haar werk zien. Een daarvan was de installatie Faint with Light (2016), een audiowerk wararin Simnett hyperventileert om zichzelf te doen flauwvallen. Een muur van lichten beweegt synchroon mee met haar ademhaling, intenser en intenser, tot haar adem stokt. Dan klinkt er een beklemmend, visceraal keelgeluid – haar lichaam dat als reflex alle lucht uit haar longen perst. Dit is het moment van flauwvallen, en nadat ze bijkomt herhaalt ze het proces nog drie keer. Simnett zegt dat ze die angstaanjagende geluiden niet bewust meemaakt en er dus geen enkele herinnering aan heeft.
Een ander werk dat Marianna Simnett liet zien is The Needle and the Larynx (2016), een video van hoe de kunstenaar een botoxinjectie in haar strottenhoofd krijgt – een procedure die de stembanden verslapt en waar je als gevolg een lagere stem van krijgt. Het effect houdt een paar maanden aan. Soms ondergaan jongens deze ingreep wanneer ze de baard niet in de keel krijgen. In de film zien we in gruwelijk slowmotion hoe de arts een naald in Simnetts keel steekt en de botox inbrengt. Ik vind het geen pretje om te zien: naast het oog is de keel het lichaamsdeel waar ik het minst graag een injectie in zou willen krijgen. De video sluit af met een geluidsopname van Marianna, twee dagen later, wanneer het effect van de botox is ingetreden. Haar stem klinkt helemaal niet dieper, maar juist fluisterig en verzwakt, alsof ze heel erg ziek is.
Ook maakt Simnett films die verhalender zijn, maar niet minder huiveringswekkend. De trilogie van The Udder, Blood en Blue Roses (2014-2015) heeft Isabel als protagonist, een jong blond meisje dat qua uiterlijk wel wat van Simnett wegheeft. De films zijn een gekke mix van beeldessay, horrorfilm en musical. Met bloed als leidmotief worden onderwerpen behandeld als uierontsteking, het verwijderen van botjes in de neus, extreme spataderen en Diana, een van de laatste Burrnesha. Dit is een eeuwenoude Albaanse traditie waar vrouwen ervoor kunnen kiezen om als man door het leven te gaan: ze dragen mannenkleding en hebben een vergelijkbare sociale status, inclusief alle privileges. (De enige voorwaarde is dat ze altijd maagd moeten blijven.) Marianna’s films zijn absurd, droogkomisch, maar vaak genoeg ook afschuwelijk grafisch, in gruwelijk close-up gefilmd. In deze shots zit je zo dicht op de uiers, neuzen, aderen, messen, kakkerlakken, dat ze compleet losgemaakt worden van hun context. Op die manier gaan betekenissen door elkaar lopen en wordt alles ambigu: mannelijk of vrouwelijk, ziek of gezond, dood of levend, het doet er niet meer toe.
Terugkerende thema’s in Simnetts werk zijn conventies omtrent gender, de medische wetenschap, vervuiling, kinderlijke (on)schuld, transformatie en, ja, de gruwelijkheden van het menselijk lichaam. Het is dan ook niet zo raar dat er regelmatig mensen flauwvallen bij haar exposities, en dat ik, toen Marianna tijdens de lezing het ene na het andere fragment liet zien, geheel onverwacht een paniekaanval kreeg. Mijn brein kon de horror op intellectueel niveau best aan, maar mijn lichaam had een andere ervaring. Ik begon te zweten, werd licht in mijn hoofd en het was moeilijk om mijn ademhaling onder controle te houden. In een museum was ik misschien even ergens anders heengelopen, maar hier in deze overvolle zaal in pre-coronatijd kon ik niet weg zonder veel aandacht op mezelf te vestigen. Toen Marianna wat minder grafische fragmenten van haar recentste film The Bird Game (2019) liet zien, ebde de sensatie gelukkig weer weg. Maar ik bleef achter met een intens gevoel van afkeer, dat ik pas dagen later kon rationaliseren. Waarom, dacht ik, maakt iemand deze misselijkmakende kunst?
De kunst van Marianna Simnett is eng op een heel fundamenteel niveau. Haar films confronteren de kijker met het feit dat mensen gevoelige stukjes vlees zijn. Uiteindelijk is de materiële realiteit sterker dan onze gedachten. Ons lichaam is constant aan het transformeren. Dit is een enge realisatie, want we zien ons lichaam liever als iets onveranderlijks, iets waar we met onze geest altijd controle over hebben.
Er zijn veel kunstenaars die hebben gewerkt met de kwetsbaarheid van het lichaam. De Franse kunstenaar Gina Pane werd in de jaren ’70 bekend met performances waarin ze haar lichaam aantastte. Ze lag onder andere op een metalen beframe terwijl er kaarsen onder haar brandden, klom blootsvoets op een installatie waar spijkers uitstaken en liet maden over haar gezicht krioelen terwijl een kinderkoortje Happy Birthday zong. Pane reageerde op de situatie in de wereld in die tijd, zoals de Vietnamoorlog, met een fysieke reactie. Ze wilde het lijden in de media dichtbij halen en zo haar publiek wakker schudden. Het doel was om empathie op te wekken, maar ik betwijfel of dat ook mijn eerste reactie zou zijn: al dat lijden werkt ook vrij afschrikwekkend en vervreemdend. Ik kan me niet goed vereenzelvigen met maden op een gezicht.
Het menselijk lichaam is niet per definitie eng. Het is de transformatie naar het onbekende die het eng maakt. Het familiaire wordt verwond, aangetast, vervormd, opengemaakt, tot het resultaat iets is waar we maar half bekend mee zijn. Moderne technieken maken het steeds makkelijker om de grenzen van de mens op te zoeken en daarmee een unheimlich effect te bewerkstelligen. Jordan Wolfson bijvoorbeeld, met zijn robot Female Figure die hyperrealistisch beweegt. Of lichaamskunstenaar Stelarc, die een oor op zijn arm liet transplanteren. Of de vervormde mensfiguren in de video’s van 3D-kunstenaar Jesse Kanda. Of de siliconensculpturen van Patricia Piccinini, bizarre kruisingen tussen mens en dier. Al deze werken zijn griezelig, maar krijgen na een tijdje ook iets aantrekkelijks. Niet alleen omdat ze technisch perfect uitgevoerd zijn, maar omdat de werken van deze kunstenaars balanceren op de lijn tussen mens en niet-mens. Ze zijn oncategoriseerbaar en fictief en dus veilig. Daardoor blijft je blik er gefascineerd op hangen.
In 2018 zorgde een personage uit een liveshow van K3 voor ophef: de “Mottige Mot”, de antagonist van het vertelde verhaal, bleek veel angstaanjagender dan bedoeld en jaagde veel kinderen huilend aan de hand van hun ouders het theater uit. Het nieuws richtte zich vooral op de harde lach en het formaat van de Mottige Mot, maar kijkend naar foto’s lijkt er meer aan de hand te zijn. Ja, de Mot is groot, maar zijn lichaam is ook ontzettend amorf – de vleugels zijn onduidelijk van vorm en hebben nagenoeg dezelfde kleur als de rest van het kostuum, waardoor ze niet zozeer lijken op vleugels maar meer op uitpuilingen van het lichaam. Het gezicht van de acteur is verborgen onder een bril en opgeplakt haar. Bovendien is alleen de bovenkant van de Mot zichtbaar, wat doet vermoeden dat dit slechts het topje van de Mottige ijsberg is. De Mottige Mot lijkt op het eerste gezicht één grote rottende homp – grillig en ondefiniëerbaar. Pure body horror. De Mottige Mot heeft wel wat weg van de Brundlefly in David Cronenbergs films The Fly, of door zijn chaotische textuur iets van het wezen achter het restaurant in David Lynch’s Mulholland Drive.
Het onbekende is eng, vooral wanneer het voortkomt uit iets waar we wel bekend mee zijn. We vinden het doorgaans niet fijn om te merken dat onze vertrouwde omgeving verandert, of ons eigen lichaam, of het ooit zo stabiele klimaat. Het is moeilijk leven met constante transformatie. De samenleving vindt daarom ook voortdurend categoriëen uit die zekerheid moeten scheppen in de chaos: je bent gezond of ziek, gehuwd of ongehuwd, kind of volwassen. Zelfs de compleet onvoorspelbare, snel veranderende coronasituatie werd op 7 april al omgedoopt tot ‘het nieuwe normaal’.
Een belangrijk onderdeel van opgroeien is leren omgaan met verandering. Tijdens momenten van transformatie wordt duidelijker welke dingen écht belangrijk zijn, en wordt het makkelijker om grote beslissingen te maken. Het moment van angst is een moment van potentie. En enge kunst kan deze momenten opwekken.
Media die ons op een fysiek niveau bang maken, zoals de Mottige Mot, de Unox-reclame en het werk van Marianna Simnett, doen direct aanspraak op ons lijf. Ze leren ons op een diep niveau dat dingen altijd kunnen veranderen. Het nieuws, hoewel dat ook zeker bang maakt, kan dit besef minder goed overbrengen. Het nieuws is namelijk te druk met het duiden en classificeren van de engheid, waardoor we ons er in mindere mate toe hoeven verhouden. Een kunstenaar als Gina Pane wijst ons slechts op het bestaan van de dood, en laat ons achter met onbeantwoorde gevoelens.
Marianna Simnett zegt over haar werk: “Transformation is much more my message than amputation – transformation is through and through my work. Everyone is always becoming something other than themselves.” Iedereen wordt altijd iets anders dan zichzelf. Inderdaad, soms voel je ineens dat je uit vlees en bloed bestaat. Soms val je bijna flauw tijdens een lezing. Uiteindelijk zullen er maden over je gezicht kruipen. Soms neemt je moeder een facelift. En zelfs Unox heeft Unox blijft Unox, de slogan uit 2003, inmiddels veranderd.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl