Het is helemaal geen blauwe maandag

Schrijver Maggie Nelson verzamelde tussen 2003-2006 aantekeningen over zowel depressiviteit als de kleur blauw. In de bundel Bluets bracht ze 240 aantekeningen samen. Nelson houdt van blauw. Ze verzamelt blauwe briefjes, blauwe stenen, citaten over blauw en blauwe ervaringen van anderen. Aan het einde van het boek spreidt Nelson haar verzameling blauw uit en valt het haar wat tegen: ‘As I collected blues for this project – in folders, in boxes, in notebooks, in memory – I imagined creating a blue tome, an encyclopaedic compendium of blue observations, thoughts and facts. But as I lay out my collection now, what strikes me most is its anemia.’ De verzameling aan blauwe kleur ziet inderdaad wat pips, maar haar verzameling aan de gemoedstoestand somberte doordrenkt het boek. Haar somberte is wrang, verstikkend, stijf en straf.

Blue Monday zou bij ons grauwe maandag moeten heten.

In Nederland verbinden we vaak de kleur grijs aan depressie. In menig boek waar iemand verslag doet van zijn periode van somberte en vervreemding vind ik beschrijvingen als grijze sluier, grijs moeras, de wereld werd kleurloos, tot alleen grijze grauwheid overbleef. Blue Monday zou bij ons grauwe maandag moeten heten.

Maar is er voor Engelstaligen een verbinding tussen de kleur blauw en de gemoedstoestand feeling blue? Ik las Nelsons Bluets twee keer om deze vraag te beantwoorden. Een van de lastige dingen aan haar boek is dat ze zo min mogelijk haar herinneringen aan blauw wil omzetten in geschreven tekst. Ze is bang dat de tekst in de plaats zal komen van haar herinnering, net zoals een foto in een fotoalbum dat kan doen, zegt ze. De foto schuift over de herinnering en laat daarmee de herinnering verdwijnen. Nelson wil niet dat blauw verdwijnt, ze wil er alleen maar meer van. Bovendien heeft ze net haar liefde verloren dus nog meer verlies, dat zal niet gaan. Omdat Nelson dus amper beschrijft wat ze ziet, krijg ik geen informatie over een mogelijke verbinding tussen blauw zien en blauw voelen.

Maar is er voor Engelstaligen een verbinding tussen de kleur blauw en de gemoedstoestand feeling blue?

De oorsprong van de uitdrukking feeling blue leggen sommige bronnen bij de blauwe vlag die op een schip werd gehesen als de kapitein was gestorven. De blauwe vlag stond voor de periode van rouw. Of dit de oorsprong is, wordt betwijfeld. Belangrijker is dat niemand die de uitdrukking feeling blue gebruikt, denkt aan de kleur blauw. Het is te vergelijken met onze uitdrukking rood staan. Als je rood staat, sta je financieel in de min. Maar als ik naar een kunstwerk kijk met veel rood, breng ik dat niet automatisch in verband met een negatief banksaldo. Een rood werk verwijst zonder verdere uitleg niet naar een schuld en een blauw werk werpt niet automatisch associaties van verdriet of sombere gevoelens op. Wel is er natuurlijk de muziekstroming The Blues waar blue notes aan de toonladder zijn toegevoegd om met een ander palet aan tonen emoties te bezingen. Het is vooral die associatie tussen de kleur blauw en bezieling die in verschillende culturen en kunststromingen wordt gelegd. Blauw is meer dan andere kleuren gebruikt om te proberen uitdrukking te geven aan de ziel of het goddelijke.

Het is vooral die associatie tussen de kleur blauw en bezieling die in verschillende culturen en kunststromingen wordt gelegd.

Onze grootste (letterlijk) associatie met blauw is de hemel. Een immens groot canvas dat ons steeds weer een andere tint blauw toont. De kleur blauw speelt automatisch een belangrijke rol in kunstwerken waarin de hemel is afgebeeld. Skyspace van James Turell in Voorlinden. Door een gat in het plafond is er een uitsnede van de hemel te zien. De kleur van de verre leegte verandert. Het kan alle tinten blauw aannemen, net als alle tonen grijs. Puur grijs is de uitsnede van de hemel trouwens moeilijk te noemen. Buiten in de tuin van Voorlinden dacht ik dit keer echt dat ik een grauwe grijze dag te pakken had, binnen bleek de hemel in Turrells uitsnede toch meer blauw dan grijs. Ook de verlichting in de ruimte waar ik zit, doet mee in het spel van de kleuren. Hoe meer de kleur van het hemeldek naar grijs neigt, hoe meer kleurvariatie ik in het werk ontwaar. De verte neigt naar lila, is momenten zelfs groengrijs te noemen. Een groengrijze hemel. Ook moet ik denken aan Ascent van Fiona Tan, haar visuele essay over de berg Fuji. In deze beeldverzameling kleurt de hemel die de berg omringt alle tinten maar vooral veel schakeringen van blauw of grijs. Van licht tot donker, hel tot vaal. De hemel is ons dagelijks canvas van de kleuren blauw en grijs.

James Turrell – Skyspace Museum Voorlinden.

Fiona Tan – Ascent. 2017. filmstill courtesy de kunstenaar, Frith Street Gallery, Londen en Wako Works of Art, Tokio.

In de winter van 2012 kleurde het Vondelpark in Amsterdam een paar weken blauw. De filmregisseur en kunstenaar Steve McQueen had met zijn werk Blues before sunrise om elke lantaarn een blauw filter gebonden. Zodra het donker werd, baadde het park in blauw. Het was iets later in de winter dan nu, het was maart. De bomen waren kale takken, een donker lijnenspel. Door het blauwe filter was het park veel minder verlicht, en was door de blauwe waas ook verdonkerd. Die verdonkering is me het meest bijgebleven. Het maakte het park nog mysterieuzer en deed inderdaad denken aan het blauw net voor zonsopkomst, het blauwe uur. Dat uur is er ook net na zonsondergang. Ik ben de laatste paar dagen steeds op dit tijdstip even buiten te vinden. Het liefst in een park of bij de reflectie van water.

Steve McQueen – Blues before Sunrise. 2012. Stedelijk Museum Amsterdam / Foto Ernst van Deursen.

Het is het moment dat buiten de dag valt, maar ook nog niet hoort bij de nacht. Het is het uur van de schilder, van de fotograaf, maar net zo goed van de dichter. Misschien kent elke maker dit uur wel, want dit moment dient zich dagelijks aan, maar dat jij er als kunstenaar of schrijver in kunt stappen, is sporadisch. Die opening in de tijd waar jij tussen glipt, moet jou vinden, jou aantikken en het doek voor je openhouden.

Misschien kent elke maker dit uur wel, want dit moment dient zich dagelijks aan, maar dat jij er als kunstenaar of schrijver in kunt stappen, is sporadisch.

De kunstenaar Kees Verwey is, zo denk ik wanneer ik naar zijn schilderijen kijk, verschillende keren in dit moment geglipt. Op de schilderijen van dit uur is zijn atelier herinneringsloos geworden. In werkelijkheid heeft hij al vele tientallen keren zijn atelier als uitgangspunt voor zijn schilderijen genomen. Hij kent elke vorm en elke hoek. Hij weet dat het tafeloppervlak, de bloemen, de stof van het gordijn tinten hebben, hij weet ook hoe die tinten gemengd en aangebracht moeten worden. Maar nu schildert hij het zonder gisteren of morgen en hij doet dat in twee kleuren blauw. Hij gebruikt zijn lievelingskleur ultramarijn plus groenblauw. Hij mengt er zelfs wat geel door waardoor er groene schaduwen ontstaan. Hij mengde ultramarijn met rood, er zijn lila vlakken, en hij mengde het groenblauw met rood waardoor er diepe, zogenaamde warme grijze tonen zijn. Hoe langer je kijkt, hoe meer kleur de grijstinten krijgen. Groen, rood, oranjebruin, zeegroen, lila. Maar het allerbelangrijkste en mooiste is de lichtinval. Daar waar nog het licht valt, want de zon is nét onder, daar heeft hij uiterst licht met een penseel met ultramarijn over het canvas gestreken. Over het witte licht, ligt een blauwgrijze sluier. Deze sluier is de redding, de redding om te blijven kijken. Zou hij dit wit niet gesluierd hebben dan zou er namelijk iets met het licht kunnen gebeuren dat we van iets anders heel kennen.

Kees Verwey – Atelierinterieur. 1972. Collectie Dordrechts Museum.

Stralend blauw kunnen we de hemel noemen, maar stralend blauw kan ook verwijzen naar de hel. Als je nu over het Museumplein fietst kun je het zien. Witte partytenten blauw verlicht. Blauw licht associëren wij met het blauwe uur als de avond valt. Zwartwit films werden soms met een blauw filter getoond om avondscenes te markeren. Ook menig concert in een poptempel of festival wordt blauw verlicht. De associaties met avond en mysterie zijn ons bekend. De omgeving op een poppodium in een Lowlandstent is zwart. Het blauwe licht werkt daardoor net als in het kunstwerk van McQueen of in de natuur op het blauwe uur: het blauw is de lichtende kleur in de donkere omgeving. Het toont ons een prachtig verloop van diepe blauwe tonen tot de diepst donker kleuren aantoe. Een witte tent met blauw licht toont hel wit licht met doffe, dooie, donkere beurs blauwe plekken. Blauw wordt door wit overstraalt, omdat blauw donkerder is dan wit. Als het ook nog eens gaat over blauw licht dat schijnt op strak glimmend wit dan wordt blauw een signaal: verkeerde plaats, niet pluis, vertrekken nu je nog kan. Het blauwe licht werkt namelijk niet meer als licht, maar slaat dood. Overal waar het op valt, ontstaan lichtdode plekken. Licht geeft licht, zo kennen wij het. Als licht geen licht geeft, maar donker geeft, dan is er iets niet goed. Dan gaan er alarmbellen af in onze amygdala: vechten of vluchten. Blauw licht werd vroeger in de toiletten bovenin het warenhuis De Bijenkorf gebruikt om mensen die heroïne spoten te weren. Witte ruimtes met gladde witte tegels en witte deuren in een blauwe gloed. Daar zijn ze mee gestopt omdat ook bezoekers die alleen kwamen plassen er naar van werden.

Zwartwit films werden soms met een blauw filter getoond om avondscenes te markeren.

Blauw licht kan ons een wereld inbrengen die buiten onze gewone, gekende wereld ligt. Met de performance die Joan Jonas in 2013 in Tate Modern gaf, worden we ook een mysterieuze wereld ingetrokken. Net als het werk van McQueen is er een ruimte die baadt in blauw. Jonas speelt, danst, tekent en zwaait met attributen in het blauw lichtende landschap. Ze staat op een podium en wordt door een beamer bestraald met een film van kristallen, glazen pegels die het blauwe licht kaatsen en reflecteren. Op de achterwand speelt een film van een berglandschap. Op deze achterwand tekent Jonas later met een blauwe stift vissen. Deze vijftien minuten durende performance was live te volgen via het videokanaal van het museum. Jonas begint de eerste minuten rustig, we kunnen even aan de blauwe wereld met kristallen wennen als ze met een zonnebril op een instructie voorleest. Als de muziek begint en ze gaat bewegen, komt de magie tot leven.

Het landschap kleurt afwisselend diep donkerblauw, puur blauw en licht groenblauw (cyaan). In het donkerblauw fonkelen kleine puntjes licht als sterren aan de hemel. Met het lichte groenblauw en de blauwe vissen die Jonas tekent, brengt ze de zee in het verhaal. ‘Medium of water. Move as if at bottom of sea. Great pressure. Blindfolded. Edge of sea. The deep sea.’

Joan Jonas, Draw Without Looking 2013 Performed as part of BMW Tate Live: Performance Room, Tate Modern, 28 February 2013 Photo © Tate.

Met het lichte groenblauw en de blauwe vissen die Jonas tekent, brengt ze de zee in het verhaal.

Zag je afgelopen biënnale in Venetië het werk van Jonas, dan zal deze performance je daar waarschijnlijk aan herinneren. Ik moet ook denken aan haar werk Twilight (Mirage) uit 1975. Jonas maakte daar een koppeling tussen het veranderende licht in de schemering tijdens het blauwe uur en het blauwige licht dat een televisie afgeeft in een verder donkere ruimte. Iedereen die wel eens per ongeluk op de bank in slaap is gevallen en wakker wordt in een geheel donkere ruimte met alleen nog een beeldscherm dat bewegend licht de ruimte instraalt, kent dit moment. Het uur waarop je eigenlijk niet wakker hoort te zijn kan je met de tussentijd in contact brengen. Zowel de kunstenaar Jonas als de schrijver Nelson refereren aan dit moment en verbinden het allebei met blauw. Jonas doet het door de wereld in diep donkerblauw te dompelen waardoor we associatief en intuïtief in het het mysterieuze tussenmoment terechtkomen. Voor Nelson gaat het om analytische begrippen als waarheid en het concept kleur als ze zich afvraagt: ‘Is your blue sofa still blue when you stumble past it on your way to the kitchen for water in the middle of the night.’ Met de vraag of haar blauwe bank ook in het donker blauw is, refereert ze aan de vraag: wat is kleur? De basisopvatting luidt dat er voor kleur drie partijen aanwezig moeten zijn. Allereerst is er licht, ten tweede is er een oppervlak waarop het licht valt en als derde is er een waarnemer nodig die kijkt. Als een van de drie niet op komt dagen komt kleur ook niet. Dus kom en kijk.

Bekijk hier de website van filosoof en kunstenaar Barbara Collé