Het grijs van de Holocaust

 

Miroslaw Balka – How it is (2009)

Balka’s container verwijst naar de plekken bij Poolse treinstations, waar Joden in 1942 en 1943 werden verzameld voor zij met de trein naar vernietigingskampen werden gedeporteerd. Mensen versieren hun omgeving met kleuren. Denk aan folklorekunst zoals bont beschilderde borden of houtwerk, denk aan slingers die speciaal voor verjaardagen zijn opgehangen. Andersom zijn in doemscenario’s van de vernietiging van de wereld met al het levende ook de kleuren verdwenen. Zoals in de dystopische films als The book of Eli en Children of Men waarin de wereld is verwoest en er alleen een grauw onvruchtbaar landschap overblijft. Of denk aan de verbeelding van het boek van Margaret Atwood in de gelijknamige serie The Handmaids’ Tale. Hoe minder menselijkheid, hoe kleurlozer. Alleen het rood van de baarmoeder licht kleurig op. De ontkleuring gaat gelijk op met het verlies aan vrijheid.

Alle Holocaustmonumenten die ik ken zijn monochroom. Meestal in een van de zogenaamde non-kleuren als wit, zwart of grijs. Het zijn de kleuren van de pure materialen beton, graniet, staal of glas. Zoals het gedrongen wit betonnen monument van Rachel Whiteread in Wenen dat ook wel de naamloze bibliotheek wordt genoemd. De muren bestaan uit rijen boeken waar de boeken niet met de rug maar met het binnenwerk naar buiten staan. Een muur van onleesbare, naamloze pagina’s. Of het Holocaustmonument in Berlijn met de grijze betonblokken waar het grijs geen oriëntatiepunt biedt. Het Auschwitzmonument in Amsterdam van Jan Wolkers van gebroken spiegels, reflecteert alleen onze eigen kleur en de kleur van de hemel. Het onlangs onthulde Nederlandse Holocaustmonument Levenslicht van Daan Roosegaarde waar stenen een blauw licht vibreren, is opvallend kleurig, maar ook monochroom.

 

Holocaustmonument Wenen – Rachel Whiteread

Is kleur dus een non-onderwerp als we kijken naar kunst over de Holocaust? ‘This story is not so simple. This story is never black and white. So many shades of grey. This story is only grey. Only grey.’ zegt Balka. Dit citaat kan buiten de context een vraag oproepen, de Holocaust is toch juist een duidelijk verhaal waarin het kwaad zo bot staat op de onschuldigen? Dat is toch heel zwart-wit? Maar Balka spreekt van de vele tonen grijs omdat hij probeert de mens uit de massa te halen. Juist door het besef dat het niet zo simpel is, maakt hij herdenken persoonlijk. Probeer maar eens aan één mens te denken. Aan haar hoop, geloof, ongeloof. Het blijft een voorstelling, het blijft een beeld dat je nu als volgende generatie maakt, toch is dit de enige manier om heel kort de ander te erkennen. Door in te zoomen en de schakeringen van grijs te onderscheiden wordt het schematische, abstracte van zwart-wit overstegen. Om al die schakeringen grijs van elkaar te onderscheiden moet je blijven kijken, niet wegkijken, opmerkzaam kijken naar de nuance. In die schakeringen grijs krijgen mensen een gezicht.

Ook het voorstellingsvermogen van de Belgische filmmaker Chantal Akerman werd volledig in beslag genomen door de Holocaust. Balka en Akerman worden beide in hun verbeelding gedreven door zwijgen. Chantals moeder Natalia overleefde Auschwitz als enige van haar familie.

Haar moeder vertelde nostalgische herinneringen over bijvoorbeeld haar vader, aan wiens snor ze met haar zusje eindeloos krullen mochten draaien. Maar over wat ze had meegemaakt in Auschwitz sprak zij geen woord. Akerman heeft haar hele leven geluisterd naar dat zwijgen. Luisteren naar zwijgen klinkt mooier dan het is, want het is datgene wat een kind van een ouder met een trauma standaard moet doen. Als je moeder zwijgt, dan weet je als kind dat je extra moet opletten op elke beweging, elke gelaatstrek, elke handeling en handbeweging. Want dat is de informatie die je krijgt. En wat ze kreeg, heeft ze verzwolgen en vermalen tot betekenis. Het is Akerman gelukt om die specifieke blik, the daughter’s gaze, als kunstenaar in haar films om te zetten. Haar werk dwingt die oplettende blik bij de toeschouwer af en haar kleurgebruik speelt daarbij een belangrijke rol.

Haar werk Now is op dit moment te zien in het filmmuseum Eye, maar de expositie was tijdens het schrijven van dit artikel tot nader orde gesloten. De volgende beschrijving heb ik dus gedaan vanuit mijn herinnering, terug naar 2015 tijdens de biënnale in Venetië.

Het werk bestaat uit vijf grote schermen. Op elke scherm is een dor en leeg landschap te zien dat ruw gefilmd is vanuit een rijdende auto. Onze blik raast in road-movie-stand langs het dorre land. Hier en daar een prikkelplant maar vooral zand en rots en in de verte de horizon met een lichtblauwe hemel die ons meldt dat het heet is. Niemand te zien, geen spoor van leven. Het zou het landschap kunnen zijn uit een van de bovengenoemde dystopische films waar mens en aarde vernietigd zijn, alhoewel de hemel daar net iets te blauw voor is. Opeens staat een van de beelden stil, met zicht op louter rotsreliëf. Dit is wat ik me herinner. In mijn aantekeningenboekje staat verder ‘beste werk biënnale Chantal Akkerman. Wie is dit?’

 

Chantal Akerman – Now (2015)

Ik heb mijn registratievideo’s van haar werk inmiddels teruggevonden en de beelden helpen me niet, maar het geluid wel. Er zijn vogels te horen, en nu ik dat opschrijf realiseer ik me dat dat vreemd is. Want ik zie geen vogels vliegen, en bomen of struikgewas waar ze zich kunnen schuilhouden zie ik ook niet. Maar de vogels worden nu overstemd door harde dreunen, akelig hard. Dan nog meer rumoer. Ik kan het niet goed thuisbrengen. Akelig is het. De vogels klinken weer, maar het akelige geluid klinkt ook. Hoor ik mensen? Ik kijk vlug langs alle vijf de schermen, moet ik hier mensen zien? Zie ik rennende of schuilende mensen? Maar ik zie niets. Op een scherm stopt het beeld weer, en biedt weer zicht op een rots. Zo razend klinkt zwijgen. Dit is de geluidstape die Akerman onder het zwijgende landschap plakt. Het is de horror in je hoofd die je je voorstelt, de geluiden die je zelf vindt passen bij dat landschap dat zo godvergeten stil is.

In de begeleidende tekst van het werk Now wordt in het midden gelaten naar welk landschap we precies kijken. Is het de grens tussen Mexico en de Verenigde Staten? Of het Midden Oosten? De curator van de galerie Ambika P3 in Londen, waar het werk Now na de Biënnale getoond werd, merkt op dat Akerman deze gewelddadige tussengebieden met opzet niet aan een specifiek gebied koppelde. Het werk bestaat uit materiaal dat ze gedurende vele jaren verzamelde. Het zijn beelden van verschillende plekken op de wereld. Ze vergelijkt ze niet, zet ze niet tegenover elkaar, maar telt ze in dit werk bij elkaar op. Juist het feit dat wij als toeschouwer verschillende regio’s kunnen opnoemen waar deze gewelddadige geopolitieke grensgebieden liggen, waar mensen met gevaar voor hun leven proberen grenzen over te steken, geeft betekenis aan dit werk.

Bruin, beige, geel, oker, wit, maar ook pastel rood, blauw en groen als verkleurde basiskleuren van het beeldscherm. De kleuren verdiepen zich, veranderen elkaar. Grijs, misschien moet ik dat beige grijs noemen?

Monochrome, stoffige dorheid wordt kleurenpracht. In technische kleurtermen noem je dit het simultaan contrast. Kunstwerken waarin dit kleurcontrast is gebruikt, hebben vaak een onrustige uitwerking op de toeschouwer. Het is het kleurcontrast van de groots mogelijke onveilige chaos, omdat je blik geen rust vindt. Dat komt doordat de kleuren die je ziet, nét niet de kleuren zijn die je verwacht. Het zijn kleurparen die bijna, maar dus net-niet, elkaars aanvullende kleur zijn. Omdat ze net-niet elkaars complementaire kleur zijn, verschieten ze zolang wij kijken continu.

Fysiologisch zorgen de net-niet kleuren ervoor dat we terwijl we kijken, de kleuren verkleuren, tot we wel de exacte complementaire kleuren zien. Dat duurt maar kort, snel zien we weer een van beide kleuren voor wat hij is en begint de vibratie opnieuw. Het enige wat wij moeten doen is ons concentreren en opletten op de kleinste verschuiving, want daarin ligt de betekenis. Doordat het landschap op de vijf schermen schokkerig langs ons scheert, verkleuren de kleuren niet alleen in ons oog maar ook nog eens door de beweging. Het is een onrustige, opgejaagde ervaring.

Akermans News from Home uit 1976 wordt ook wel ‘liefdesbrieven uit New York’ genoemd. Liefdesbrieven die dochter Chantal vanuit New York stuurt aan haar moeder in Brussel. Haar moeder is een huismus en verlaat Brussel nooit. De film toont scènes van lege New Yorkse straten en Manhattan vanaf het water in een grijze mist. Beelden van mensen in de New Yorkse metro. In de metro kijken we van binnen naar buiten. De grijze metalen metrodeuren fungeren als lijsten om de ramen die zicht bieden op (ook hier weer) het langs denderende landschap. We razen langs metrostations en metrogangen. De kleuren die achter het raam verschijnen, bepalen welke kleur de metalen metrodeuren worden. Soms wordt het grijs geel, door de donkerblauwe achtergrond, dan weer krijgen ze een rozerode gloed door de prachtige blauwgroene vullingen van de vensters. Het is mooi en het overprikkelt. Voor haar films moet je geduldig je best doen. Net als bij de uitspraak van Balka ‘it’s only grey’ betekent grijs ook hier gelaagdheid en inzoomen.

 

Chantal Akerman – News from Home (1977)

Akerman filmt de wereld die haar moeder nooit zou betreden. Ze bekijkt alles met de intense blik van iemand die probeert te leven voor twee. In het echte leven kun je je leven niet ten dienste stellen van je moeder. In het echte leven telt zo’n symbiotische relatie niet dubbel maar komt de optelling negatief uit. In Akermans’ films telt die dubbele blik wel op. In haar kunst is het deze dochter gelukt.

De tentoonstelling Passages, Chantal Akerman is deze zomer te zien in Eye in Amsterdam. Meer informatie kun je vinden via de site van het museum: https://www.eyefilm.nl/tentoonstelling/chantal-akerman