In de sporen van Srebrenica
De door de Verenigde Naties veilig verklaarde enclave Srebrenica viel in 1995. Als gevolg hiervan werden 8372 Bosnische Moslims slachtoffer. Dit jaar is het 25 jaar geleden dat deze genocide plaatsvond. Framer Framed staat hierbij stil met de tentoonstelling from what will we reassemble ourselves. In deze groepstentoonstelling komen werken samen van kunstenaars die met hun onderzoek bijdragen aan een ontwrichtende en tot nieuwe inzichten vormende representatie van wat er zich heeft afgespeeld in Srebrenica.
Als de oorlog in Bosnië-Herzegovina steeds erger wordt, worden door de Verenigde Naties speciale soldaten (‘blauwhelmen’) op missie gestuurd. Nederland is één van de landen die worden opgeroepen om te helpen. De Nederlandse blauwhelmen krijgen een legerbasis bij het Bosnische stadje Srebrenica. De troepen van de Bosnisch-Servische generaal Mladic trokken op 6 juli 1995 naar de enclave Srebrenica. Veel moslimmannen probeerden de enclave eerder te verlaten in een poging te ontsnappen. Buiten Srebrenica vielen ze echter in handen van de Serviërs. Ze voerden de resterende moslims in bussen af. Onder toeziend oog van Nederlandse Blauwhelmen werden de mannen van de vrouwen en jonge kinderen gescheiden. Ze werden samengevoegd met de groep eerder gevangen vluchtelingen en even later werden de meeste mannen door de Serviërs geëxecuteerd. Achteraf blijkt dat sommige Nederlandse blauwhelmen vermoedden wat er te gebeuren stond. Er is niet ingegrepen en onder begeleiding werden de Nederlandse blauwhelmen kort daarop naar Zagreb vervoerd, waar ze door premier Kok en prins Willem-Alexander werden ontvangen.
Onder toeziend oog van Nederlandse Blauwhelmen werden de mannen van de vrouwen en jonge kinderen gescheiden.
Aan de gehele linkerzijde van de Oranje-Vrijstaatkade zie ik prachtige zwart-wit portretten als ik naar Framer Framed fiets. Fotograaf Robin de Puy legde 25 Bosnische Nederlanders vast die 25 jaar geleden tijdens of vlak na de gebeurtenissen in Srebrenica werden geboren. Met hun dubbele identiteit symboliseren ze de Nederlandse en Bosnische geschiedenis. Ik herken de eerder vertoonde campagne van Bosnian Girl. In Den Haag lanceerde het collectief in de maand juli de campagne SREBRENICA IS NEDERLANDSE GESCHIEDENIS. De Srebrenica-genocide, de rol van Nederland en de 25-jarige herdenking hiervan kwamen prominenter centraal te staan. Het monument oppert terecht dat er meer aandacht uit zou moeten gaan naar dit onderdeel van de Nederlandse geschiedenis.
Zodra ik de ochtendlicht vangende expositieruimte inloop is er één in het oog springende gigantisch indrukwekkende sculptuur: een grijze horizontale langwerpige geometrische vorm. Het is een speciaal voor deze tentoonstelling ontworpen architecturale installatie door Arna Mačkić (Studio LA). Ze liet zich hiervoor inspireren door architect Bogdan Bogdanović die voor de Bosnische stad Mostar de partizanenbegraafplaats Partisan Memorial Cemetery (1965) ontwierp. Het monument was een van de vele wonderbaarlijke futuristische, antifascistische herdenkingsplaatsen die tussen 1960 en 1990 op vaak geïsoleerde plekken door heel Joegoslavië werden geconstrueerd.
Eenmaal opgenomen in de architectonische installatie ontvouwt zich de groepstentoonstelling in kleine zijwaartse ruimtes die elk een andere geometrische vorm omtrekken. In het isolement van de rest van de tentoonstellingsruimte word je als bezoeker helemaal afgezonderd. Ik kijk enige tijd naar Hito Steyerls Journal No 1 – An Artist’s impression (2007). In dit videowerk staat de reconstructie van het eerste Bosnische nieuwsbericht centraal. Dit nieuwsbericht kwam twee jaar na de Tweede Wereldoorlog uit en de enige bewaarde kopie raakte tijdens de oorlog in 1993 kwijt. Filmfragmenten uit glorierijke producties van partizanenfilms onder Tito’s regime en persoonlijke herinneringen aan het eerste journaal komen in deze montage samen. Ik vind het ingewikkeld om zoveel beelden gemixt te zien. Terloops word ik als kijker geconfronteerd met het feit dat het onmogelijk is om dit nieuwsbericht te reconstrueren dus snel dwaal ik verder naar het volgende werk.
In dit videowerk staat de reconstructie van het eerste Bosnische nieuwsbericht centraal.
In de andere helft van de halfronde kamer meen ik vanaf een afstand een teder, ouderwets, Engels behang te herkennen. De ronde muur naderend ontdek ik weliswaar mooie bloemmotieven maar ook verfijnde lijntekeningen van een andere aard. Met de muurinstallatie Balkangreuel (2019) belicht Lana Čmajčanin tekeningen die onder de Oostenrijks-Hongaarse elite als oorlogspropaganda werden gebruikt. Gottfried Sieben maakte deze tekeningen in 1909, een jaar nadat Bosnië en Herzegovina door Oostenrijk-Hongarije waren geannexeerd. Militairen in uniform uit de Balkan werden pornografisch en als barbaarse verkrachter afgebeeld. Het werk geeft een schrikbarende inkijk in welke ideeën er waren over of werden gecreëerd over mensen in de Balkan.
Militairen in uniform uit de Balkan werden pornografisch en als barbaarse verkrachter afgebeeld.
In een volgende ruimte toont Anna Dasović werk dat is samengesteld uit archiefmateriaal van het eerste uur. Drie werken zijn van haar te zien en samen met curator Natasha Marie Llorens stelde ze deze tentoonstelling tevens samen.
In haar eigen werk stelt Dasović de beeldvorming rondom de ‘etnische ander’ centraal. Ze beriep zich op de Nederlandse Wet openbaarheid van bestuur, en kreeg vier jaar later toegang tot videobanden van de Koninklijke Landmacht. Nu zijn de beelden een fundamenteel onderdeel van haar werk. Op de banden is gedocumenteerd hoe Nederlandse blauwhelmen taal- en rollenspellen op NAVO-terreinen in Duitsland en België oefenden om zich voor te bereiden op hun vredesmissie in het ‘VN Veilige gebied’ Srebrenica. Before the fall there was no fall. Episode 01: Raw material(2019) brengt deze ondertiteld, maar verder haast onbewerkt samen in een videomontage. Ik kijk lange tijd naar de oefeningen en groepsgesprekken en probeer te begrijpen wat ik zie. Is het ’t terrein, geweld, de cultuur of de taal waar ze zich op voor proberen te bereiden? Het is een ongemakkelijk beeld waarin militairen bevooroordeelde denkbeelden over Bosnische Moslims de vrije loop laten.
‘’How to understand the transition that takes place when you walk past the burial place of thousands and into the former compound today?’’ lees ik in de ondertiteling van het tweede videowerk Before the fall there was no fall. Episode 02: Surfaces (2020). In de sporen van talloze tekeningen van onder andere seksuele handelingen, palmbomen en Camel-sigaretten kom ik nog dichterbij de belevingswereld van de uitgezonden Nederlandse militairen. Het werk bevraagt welke discrepantie er speelde tussen wat zich buiten in Srebrenica afspeelde en welke fantasiewereld binnen in de compound (militaire huisvesting) heerste. Het fantasievermogen dat in dit werk wordt gevisualiseerd, roept opnieuw vragen op over de beeldvorming jegens Bosnische Moslims en hoe Nederlandse blauwhelmen zich verhielden tot hun omgeving. Op wat voor wijze bereidde Nederland als lidstaat van de VN haar militairen op politiek en culturele wijze voor op VN-vredesmissies? Episode 01 en Episode 02 bieden op indirecte wijze een perspectief op de cultureel afstandelijke en institutionele machten die zich hier lokaal uitspeelden.
Het fantasievermogen dat in dit werk wordt gevisualiseerd, roept opnieuw vragen op over de beeldvorming jegens Bosnische Moslims en hoe Nederlandse blauwhelmen zich verhielden tot hun omgeving.
Van de donkere ruimtes loop ik richting een lichtere ruimte en even knipper ik bij het zien van Selma Selmans tekeningen Superpositional Intersectionalism (2020). In de werken die ik tot dan toe heb gezien vormen fysieke en existentiële staten (van geweld) een zekere rode draad. Hier is dit fysieke aspect expressionistisch en even helemaal weg uit de realiteit. Selmans woorden vertellen: ‘’I do not accept that the only possible ethical visual response to these spectrums of events is to produce another image of a man, a suffering victim, or an implied trace of violence’’. Een tiental kleurrijk getekende gestalten rekken zich met onmenselijk uitgerekte armen, eenogige gezichten en de figuren lijken zich in verschillende staten te bevinden. Ze oppert om onderliggende mechanismen die de genocide hebben veroorzaakt te ontmantelen. In plaats van het geweld te representeren word je als kijker uitgenodigd om je te verplaatsen in diverse gevoelswerelden die deze genocide heeft veroorzaakt. Ondanks de mooie, kleurrijke en bijna vrolijke tekeningen bekruipt mij het benauwde gevoel dat het onderdrukte emoties zijn die misschien alleen tot uitdrukking kunnen komen in niet reële werelden.
In plaats van het geweld te representeren word je als kijker uitgenodigd om je te verplaatsen in diverse gevoelswerelden die deze genocide heeft veroorzaakt.
In de laatste ruimte is het obscuur donker. In gestructureerde rijen hangen lichtgevende panelen met een hele reeks handgeschreven notities, diagrammen en territoriale schema’s. Er heerst een onheilspellende, gespannen en opgesloten sfeer die wordt versterkt door audio-opnames. Marko Peljhan volgde in de jaren negentig de telecommunicatie van Servische militaire strijdkrachten. De opgenomen informatie zette hij om in notities en kaarten gemaakt met forensische software en algoritmen. Allereerst is Territory 1995 (2009-2010)een abstract geheel waarvan ik probeer te ontcijferen wat ik lees en zie. Pas later besef ik dat de details abstract blijven en dat het juist het strategische geweld is dat hier zichtbaar wordt. De manier waarop deze genocide tot in de kleinste details werd doordacht wordt hier zichtbaar en wordt daarmee bewijsmateriaal van een nog steeds door veel Bosnische Serviërs ontkende genocide.
Pas later besef ik dat de details abstract blijven en dat het juist het strategische geweld is dat hier zichtbaar wordt.
Aan de andere kant loop ik terug de tentoonstellingsruimte in waar zich een tafel met foto- en audiovisueel archief bevindt. Het vormt het eerste materiaal uit het project Facing Srebrenica (2020-2025) dat dit jaar werd gestart. Azir Osmanović herinnerde zich dat een van de Nederlandse blauwhelmen zijn broer en zus in 1994 fotografeerde. Tijdens de gestationeerde periodes maakten Nederlandse blauwhelmen foto’s met en bij de Bosnische Moslims thuis in het gebied van Srebrenica. Inmiddels heeft ook de overgebleven gemeenschap rondom Srebrenica toegang tot dit archief. Dit zorgt voor een nieuwe dimensie in de Nederland-Bosnië geschiedenis. De Nederlandse blauwhelmen spelen hierin een onvermijdelijk centrale rol. In de Nederlandse media is er vaak vooral aandacht voor hun perspectief, dat daarmee in zekere mate dominant is ten opzichte van dat van de nabestaanden. Dit archief biedt een nieuwe ingang om dichterbij de verhalen van overlevende Bosnische Moslims in en rondom Srebrenica zelf te komen.
Artistiek onderzoek biedt de potentie om geschiedenis beeldend inzichtelijker te maken die feitelijk complex is. De individueel aangelegde en verworven informatiebronnen, visualisaties en archieven vertellen meer dan in de media over wat er zich daadwerkelijk heeft afgespeeld in Srebrenica. De werken van onder andere Marko Peljhan en Anna Dasović dragen in belangrijke mate bij aan het reconstrueren van gebeurtenissen tijdens de oorlog, die nog niet in beeld waren, of een andere kijk op historische momenten in beeld te brengen. Daarmee komt deze tentoonstelling dichterbij de waarheid die institutioneel betrokken organen wellicht kennen maar niet blootgeven. Tegelijkertijd wordt ook blijk gegeven van diverse hiaten in de representatie van Srebrenica. Deze tentoonstelling markeert dat er alle reden is om deze geschiedenis te blijven onderzoeken.
De tentoonstelling from what will we reassemble ourselves is nog tot en met 3 januari te zien in Framer Framed. Klik hier voor meer info.
omslagfoto: Installatiefoto van de tentoonstelling ‘From What Will We Reassemble Ourselves’ samengesteld door Natasha Marie Llorens bij Framer Framed, Amsterdam (2020). ©Eva Broekema / Framer Framed. De portretten zijn gemaakt door fotograaf Robin de Puy.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl