Bilderatlas – over het werk van Claudia den Boer
Foam-curator en historica Mirjam Kooiman schreef het essay Bilderatlas naar aanleiding van de verschijning van het boek To pick up a stone én de opening van de gelijknamige solotentoonstelling van Claudia den Boer. Fotograaf Claudia den Boer bracht in To pick up a stone een verzameling steentjes bijeen met een uiteenlopende herkomst, vanuit het Marokkaanse deel van de Sahara, de Tibetaanse hooglanden, rond de Montserrat in Catalonië en uit het Georgische deel van de Kaukasus. Vervolgens fotografeerde ze deze met behulp van verschillende technieken. Mirjam Kooiman noemt de steentjes en foto’s ‘miniatuurversies van haar beleving’ en ze merkt op dat het werk van Den Boer ‘als een zoektocht naar houvast is die de foto zelf ons ontneemt.’
Eeuwenlang nam men aan dat alle gesteenten waren ontstaan tijdens de zondvloed. Maar in 1788 introduceerde James Hutton (1726-1797) het idee dat de verschillende gesteenten op aarde niet in één keer zouden zijn geschapen, maar in een cyclische herhaling van natuurlijke processen die voor het menselijk oog niet waarneembaar zijn. Het beschrijft een onbevattelijk idee van tijd, zo schreef hij in zijn publicatie Theory of the Earth: ‘we find no vestige of a beginning, no prospect of an end’.
Bergen materialiseren dat ongrijpbare idee, in een oneindig proces van sedimentatie en erosie, dat ook wel geologische tijd of deep time wordt genoemd. Een steentje is een concreet stukje van die onbevattelijkheid: een brok samengeperste tijd, ontelbaar veel ouder dan een mensenleven. Het oprapen van een steentje is in die zin net als het nemen van een foto: het steentje is een momentopname, alleen speelt die zich echter af in een geheel andere temporaliteit dan waarin wij ons bestaan begrijpen. Misschien verklaart dat de magie van steentjes, en waarom velen van ons de aandrang voelen om ze op te pakken en in de zak te steken. Fotografe Claudia den Boer migreerde verschillende steentjes, vanuit het Marokkaanse deel van de Sahara, de Tibetaanse hooglanden, rond de Montserrat in Catalonië en uit het Georgische deel van de Kaukasus. Van al deze landschappen nam ze steentjes en foto’s – miniatuurversies van haar beleving.
Bij thuiskomst fotografeerde ze de steentjes in haar studio, maar het werkte niet. Ze verloren de schittering die haar had doen stoppen met lopen en haar naar de grond had laten bukken om ze op te rapen. Net als een negatief is een steentje slechts een oppervlak; het is de weerkaatsing van licht dat een beeld schept dat we willen vasthouden, waar we naar kunnen blijven kijken. Aan de voet van de Montserrat fotografeerde ze de steentjes uit alle windrichtingen opnieuw, in een daglichtstudio. Dit keer klopte het. Alleen het natuurlijke zonlicht, en zoals dat valt op een bergachtig landschap, kon de aura van de steentjes tot leven wekken.
Vreemd dat het zonlicht zoals dat in Nederland valt dat niet waar had kunnen maken. Het zegt iets over onze waarneming van een plek. Ons zicht op een berg veranderd met iedere stap die we opzijzetten, maar ook het seizoen, het tijdstip op de dag en de gemoedstoestand die onze blik stuurt. De omwonenden van de Montserrat spreken de berg toe als een ‘zij’ en vernoemen hun dochters naar haar; de berg is een wezen met een eigen karakter en grillen. En ook dezelfde zon schijnt overal anders. De hoek van de stralen en de weerkaatsing van het licht die het veroorzaakt is wat ons beeld van een plek schept, en hoe het negatief wordt getekend. Maar het negatief documenteert slechts één zintuig, en zelfs daar speelt het mee. Hoewel een foto een vastgelegde waarneming is, ondermijnt het die ook: een close-up van een steentje kan ineens worden aangezien voor een bergtop; een dorre, hete woestijnvlakte kan in een zwart-wit foto overkomen als een koel maanlandschap; het verlies van scherpte in het negatief lijkt op de foto ineens als mist voor onze ogen. De foto’s van Claudia den Boer zijn als een zoektocht naar houvast die de foto zelf ons ontneemt.
Ergens doet het denken aan het sublieme waar De wandelaar boven de nevelen (1818) van Caspar David Friedrich naar op zoek was – het onbevattelijke – maar in tegenstelling tot de lange traditie van landschapsfotografie die hierop inspeelde, is Claudia den Boer geen Ansel Adams. We zien nauwelijks spectaculaire vergezichten, maar duiken juist in het landschap via haar lens. Den Boer gebruikte verschillende soorten film voor haar foto’s: kleur, zwart-wit, polaroid en zelfs negatieven gemaakt van washi (Japans papier). Ieder van deze geeft een andere expressie aan het landschap: de een verzacht de contouren, de ander ontneemt kleur, of voegt juist een zweem van warmte toe. De vezelachtige structuur van washi voegt lijnen toe aan het landschap die er in werkelijkheid niet waren. Naast de verschillende soorten film wordt de toeschouwer steeds met (soms radicaal, soms nauwelijks waarneembaar) wisselende perspectieven geconfronteerd. De fotografe scande haar negatieven in, en reisde opnieuw door haar landschappen. Iedere foto werd een oppervlak om te verkennen. Ze kon opnieuw steentjes oprapen: door stukjes landschap uit het beeld te snijden, uit te vergroten en af te drukken als autonome beelden. Misschien is het daarom dat het in veel van haar foto’s aan een horizon ontbreekt: ze zoekt geen pittoreske vergezichten, maar is nog steeds het landschap aan het aftasten – steentjes aan het rapen – en te doorgronden waarom.
In de jaren twintig van de vorige eeuw creëerde de kunst- en cultuurhistoricus Aby Warburg (1866-1929) zijn Bilderatlas Mnemosyne, waarin hij terugkerende visuele thema’s en patronen door de tijd heen traceerde, van de oudheid tot de Renaissance en daarna tot de hedendaagse cultuur. Zijn oneindige hoeveelheid beeldassociaties kon hij alleen in kaart brengen bij de gratie van de fotografie: hij kon kunstwerken en beeltenissen van over de hele wereld ineens in gelijk formaat naast elkaar leggen. Het is alsof Claudia den Boer met To pick up a stone haar eigen Bilderatlas Mnemosyne maakte, maar dan in letterlijke zin van het woord: Mnemosyne is de Griekse godin van het geheugen, en Atlas de voorvader van astronomen en geografen. De steentjes en foto’s vormen herinneringen aan de gevoelens die ze had waarmee ze de landschappen verkende die ze verzameld heeft, en tegelijkertijd zijn het niet de steentjes die in To pick up a stone worden tentoongesteld, maar enkel waarnemingen daarvan. De foto’s van Claudia den Boer zijn representaties van iets dat anders is dan het vastgelegde zelf: het specifieke verschil tussen de twee is het antwoord. De clou ligt verscholen in de confrontatie tussen metamorfoses – tussen landschap en landschapsfoto, tussen berg en steentje, tussen foto en werkelijkheid en tussen tijd en plaats. Wij als toeschouwers raken verstrikt in een oneindige cyclus: we vinden geen teken van een begin, noch een vooruitzicht op een einde.
Het boek To pick up a stone is hier te bestellen.
Mirjam Kooiman (1990) is kunsthistorica, curator bij Foam Fotografiemuseum Amsterdam en mede-oprichter van het kunstblog De Kunstmeisjes. Ze studeerde Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en studeerde af met de MA Curating Arts and Culture aan de UvA en de VU. Ze werkte als conservator-in-opleiding bij het Stedelijk Museum Amsterdam. Kooiman nam plaats in diverse jureringen voor festivals en awards, zoals de Hariban Award, PARALLEL Photo Platform en Organ Vida. Ze schreef essays voor kunstenaarsboeken van o.a. Tyler Mitchell en Leonardo Magrelli en heeft bijdragen geleverd aan diverse publicaties zoals L’Internationale, Something We Africans Got en Migrant Journal. Ook schrijft ze regelmatig voor Foam Magazine.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl