Atelierbezoek: Sipke Huismans

Sipke Huismans, Portret van Edouard Manet, aquarel, 60 x 100 cm, 1998

Eenmaal in zijn atelier lost zijn gestalte vrijwel op in de overvolle ruimte waar een leven lang kunstenaarschap staat opgetast. Hier en daar is een plekje uitgespaard waar Huismans kan zitten om te werken aan zijn tekeningen en aquarellen. Er is een flinke werktafel voor de grotere aquarellen en een klein, oud schoolbankje, ooit gekregen van collega-kunstenaar Aat Veldhoen (1934-2018). Huismans beweegt zich voorzichtig door de ruimte om niets om te stoten. Het is geen werkplek maar een habitat, een uitvalsbasis voor zijn verbeelding en zijn relatie tot het leven en de wereld.

Na de barre oorlogswinter van 1944-1945 kwam Sipke Huismans terug in Amsterdam na een verblijf met zijn twee jaar oudere zus Sytske bij de familie Kok in Drachten en alles was veranderd. Zijn vader en moeder waren in 1940 gescheiden en zijn moeder, Magadalena van Eijken (1908-1976), leefde samen met de reclame- en letterschilder Jacobus Kloppenburg (1903-1971) – oom Ko – met wie ze in 1952 zou trouwen. Kloppenburg had voor zijn reclameatelier ‘Jacko’ de slogan ‘Letters op Alles’ bedacht.

foto door: André Smits / ARTISTINTHEWORLD

Zijn biologische vader, Ritske Huismans (1903-1988) die bij de PTT werkte, zag hij nog regelmatig, maar zijn opvoeding genoot hij in het gezin met uiteindelijk zes kinderen aan de derde Helmersstraat bij zijn moeder en Kloppenburg. Zijn echte vader nam hem wel zo nu en dan mee naar het Stedelijk Museum en hij herinnert zich nog precies een bezoek in 1947 toen hij werd getroffen door de lithos’s die Picasso van een vrouw had gemaakt.
Anders dan het pasteuze geschilder van kunstenaars als Breitner wiens beeldtaal niet aan hem was besteed, was het werk van Picasso en ook dat van Paul Klee voor hem een openbaring. Met name een schilderij van Picasso dat hij als een compositie van lijnen, cirkels en vlakjes las fascineerde hem. Huismans: “Ik kon er uren naar kijken, althans zo leek het, alsof de tijd niet voorbijging, alleen maar duurde; een ervaring die ik later pas kon plaatsen toen ik Politieke en Sociale Wetenschappen studeerde en in de colleges over de filosofie van Henri Bergson het begrip ‘la durée’ aan de orde kwam. Toen ik op een keer op het kaartje naast het schilderij las dat het ‘Stilleven met gitaar’ heette dacht ik wel ‘Gatverdamme!’ Opeens was die fascinerende abstractie die ik niet kon duiden een anekdotische figuratie van snaren en een klankkast geworden.”

Hij begon zelf te tekenen, boven zijn bed op het behang: “Ik tekende een man en een vrouw. Het ging erom dat ik niets van vrouwen wist. Ze bestonden, maar je mocht er niks over vragen. Dat was taboe. Ik probeerde daar een antwoord op te krijgen. Dat doe ik nog steeds: iets schilderen waarvan ik me geen voorstelling kan maken. Dat is nog altijd een drijfveer. Ik tekende maar door, totdat het behang kapot was en ik er met mijn potlood doorheen stak. Ik ben sindsdien altijd met dingen bezig die maar niet af komen.”

Op de lagere school was Sipke Huismans een uitstekende leerling en zijn onderwijzeres, juffrouw De Wilde, drong er bij zijn moeder en oom Ko op aan dat hij door zou mogen leren. Het gymnasium was haalbaar. Oom Ko zag toch liever dat hij zou gaan werken maar stemde uiteindelijk in met de HBS, de 1ste Openbare Handelsschool aan het Raamplein waar zijn vrienden Gerard Stigter en Henk Marsman in de parallelklas zaten. Later zouden ze bekend worden als schrijvers onder de namen K. Schippers en J. Bernlef. Op school vormden ze gedrieën het zangtrio ‘Nil Volentibus Arduum’ (Niets is Onmogelijk voor Hen die Willen), een naam bedacht door de leraar Nederlands Rob Nieuwenhuis. Met Gerard Stigter is hij tot op de dag van vandaag bevriend. Ook op de HBS was Huismans een leerling die hoge cijfers haalde en de geschiedenis herhaalde zich toen de directeur, de heer Roskam, zijn ouders overhaalde hem te laten studeren. Huismans overwoog toen niet om naar de kunstacademie te gaan, omdat de kunstenaars die hij via zijn vader had ontmoet hem tot de overtuiging hadden gebracht dat het beter was om nooit kunstenaar te worden, al zou hij dan via een omweg toch nog vrij snel in de kunst belanden. Op advies van een kennis meldde hij zich aan voor de kennismakingsweek van de studentensociëteit Olofspoort aan het Westeinde in de galerij van het voormalige Paleis voor Volksvlijt.
Gedurende die dagen trok hij op met Jan Willem Toebes die hem dagelijks op de fiets kwam halen, omdat de zijne kapot was. Aan het eind van de week werd Huismans aangenomen als lid, maar Toebes niet. “Jan Willem keek naar de lucht en zei: Hm, ze hebben zeker wat gehoord.” Ik begreep toen dat hij homoseksueel was en dat hij daarom geen lid mocht worden. Toen wilde ik ook geen lid zijn en dat heeft me enigszins opgebroken, want ik vereenzaamde nogal, al vond ik de colleges geweldig. Ik had op de HBS steno geleerd en had, omdat het tijdens de oorlogsjaren op de lagere school nauwelijks aandacht had gekregen, opnieuw schrijven geleerd van meneer P.E.A. Lindeman en ik werkte de colleges zorgvuldig uit. Toch raakte ik na een tijd overspannen. Een bekende van mij, de kunstenaar Dick Cassée (1930) die bij mijn ouders een kamer had gehuurd, werkte in het grafisch atelier aan de Lauriergracht 6 en nodigde me uit om met hem mee te gaan. Daar heb ik leren etsen. Harmen Eikema was de drukker, maar ik wilde dat ook zelf kunnen. Dat ging eerst honderd keer mis, maar na verloop van tijd vond ik dat ik het beter kon dan meneer Eikema die nota bene nog voor Willem Witsen en Hendrik Breitner had gedrukt. Door mezelf dit ambacht eigen te maken kwam ik weer met beide benen op de grond te staan.

Ik hield na verloop van tijd op met studeren en kreeg een uitkering van de sociale dienst. Ik kreeg het advies om naar de tolkenschool in Maastricht te gaan, maar ik dacht: dat nooit! Door te werken in het grafisch atelier kon ik tegemoetkomen aan het kinderlijke verlangen om iets te weten wat onweetbaar is. Het mooie van de beeldende kunst is dat je iets tot stand kunt brengen waarvan je na afloop denkt: ‘Heb ik dat gemaakt?’ Alles wat ik daar maakte was een nieuw begin en ik ging niets uit de weg, ook de dingen niet waar kunstenaars op neerkijken: illustreren, kopiëren, verhalend werk maken. Ik deed het gewoon allemaal. Ik legde mijn werk voor bij de gemeente-aankopen en ze hebben alles gekocht. Zo kwam ik dan toch in de kunstwereld terecht.”

Met zijn figuratieve, maar niet realistisch werk geeft Huismans commentaar op de menselijke komedie. Hij debuteert als beeldend kunstenaar in 1964 met een tentoonstelling in het Provinciehuis in Groningen. In 1967 krijgt hij via Hans Locher (1938) een solo-expositie in het Gemeentemuseum in Den Haag. En hij neemt in 1966 met een eigen zaaltje deel aan de tentoonstelling Atelier 3 in het Stedelijk Museum in Amsterdam waar hij ook samen met Pieter Holstein in 1970 de expositie ‘Sipke en Piet’ maakt. Eva Bendien (1921-2000) nodigt hem uit voor haar gerenommeerde galerie Espace waar hij regelmatig exposeert. Zijn werk is levendig, speels en eindeloos gevarieerd en wordt beheerst door een herkenbaar, simpel en direct handschrift dat hem een eigen plek in de hedendaagse kunst geeft. Je kunt het werk met heel veel in verband brengen, er zijn talloze invloeden in te ontdekken, maar toch is het onvergelijkbaar en altijd typisch Huismans. Je ziet dat hij geen voorschriften volgt en doet waar hij zin in heeft.

Sipke Huismans, Odettes aan Malevitsj, aquarel, 2020

In het atelier van Sipke Huismans is ieder oppervlak bedekt met tekeningen en aquarellen, groot en klein. Hij beschildert de achterkant van kassabonnen, bierviltjes, onderzetters en wat niet al in een eindeloze stroom van menselijke figuren die hij verzint, maar die toch een afspiegeling zijn van de samenleving. Hij stelt ze aan ons voor: dit zijn de mensen die ik tegenkom.
Naast die figuren uit het dagelijkse leven zijn er de eigenzinnige kopieën als bewerkingen van uiteenlopende werken uit de kunstgeschiedenis. Het is werk van een autodidact die zich niets aantrekt van de hiërarchie en alles doet wat door andere kunstenaars wordt vermeden. Het lessenaartje van zijn schoolbankje is helemaal bedekt met kleine aquarellen in talloze kleuren van vierkantjes die net geen vierkant zijn. Allemaal zijn ze scheef en ze falen in hun streven naar het perfecte kwadraat. Hij zette zich tot het steeds opnieuw maken van zo’n vierkant na het zien van de Malevitsj–expositie in het Stedelijke Museum in 2013 waar het beroemde schilderij ‘Zwart Vierkant’ was opgehangen in een compositie vergelijkbaar met de eerste presentatie ervan in 1915. Het viel hem op dat het geen zuiver vierkant was en dat het uit de losse hand was geschilderd. Nu is het een oefening in perfectie die Sipke Huismans dagelijks nastreeft, juist om te bewijzen dat die perfectie hem niet is gegeven, net zo min als hij in staat is uit de hand een perfecte cirkel te trekken.

Dat hij tekent en schildert op wegwerpmateriaal is niet zozeer een statement over de waarde van het waardeloze, hoewel dat ook wel een rol speelt, maar komt voort uit een belangstelling voor de eigenschappen van het oppervlak waarop hij werkt. De kassabonnen hebben een soort coating waardoor de afbeelding er als het ware op ligt; bierviltjes met hun vocht absorberende werking krijgen een fresco-achtige kwaliteit, en op de onderzetters vervloeit de inkt of de verf weer op een andere manier. Hij gebruikt het materiaal in grote hoeveelheden en is nooit klaar met tekenen of schilderen.

Het dagelijks maken van tekeningen en aquarellen is een overlevingsmechanisme voor Sipke Huismans. In de tijd dat hij actief was in het kunstonderwijs tussen 1969 en 2001 heeft hij toch elke dag beeldend werk gemaakt om greep te krijgen op het ongrijpbare: “Ik maak mijn werk, omdat ik niet weet wat het is. Juist omdat ik iets niet kan, wil ik het doen. Dat ging ook zo met de vraag of ik directeur wilde worden van de AKI, de kunstacademie in Enschede. Ik directeur van een kunstacademie? Daar was ik ongeschikt voor, en daarom heb ik het twintig jaar gedaan.”

Voordat Huismans directeur werd van de AKI was hij docent vrije Grafiek in Enschede en de eerste jaren tegelijkertijd ook aan de academie in ’s-Hertogenbosch. Tussen 1974 en 1981 was hij eerst lector en later hoogleraar Grafiek aan de Rijksakademie in Amsterdam. In de publicatie ‘AKI, academie voor beeldende kunst en vormgeving, Enschede. Vijftig jaar kunstonderwijs’ (Uitgeverij 010, 2002) is een uitgebreid relaas te lezen van Sipke Huismans over de manier waarop hij zijn directoraat heeft ingevuld en beleefd. Het was veelal een strijd die met name bestond uit een verzet tegen het verdwijnen van de menselijke maat door schaalvergroting en fusies in het kunstonderwijs. “Om om te kunnen gaan met de eenzaamheid, de frustratie en deceptie van het directeurschap heb ik me mentaal als een terrorist verzet tegen die gangsterpraktijken van het Ministerie van Onderwijs. Wat betreft het lesgeven had ik in ‘s-Hertogenbosch na een paar maanden een epifanie. Ik dacht: ‘Wat ben ik toch een pedante kwal om de macht ten aanzien van studenten zo te doen gelden.’ Ik kwam tot het inzicht dat het niet om mij ging, maar dat je op basis van menselijkheid tot een uitwisseling moet komen. Je moet er voor de student zijn, een beetje zoals een vroedvrouw er is voor het nieuwgeboren kind.”

Doordat Sipke Huismans gedurende zijn jaren in het kunstonderwijs dagelijks een aquarel van 65 bij 100 centimeter maakte, bouwde hij toch een enorm oeuvre als kunstenaar op. Ook had hij de gewoonte om tijdens vergaderingen en besprekingen op de lege pagina’s in zijn agenda figuren te tekenen in heldere contourlijnen met een achtergrond van gearceerde lijnen, een automatisme dat hem nog altijd lief is, al bestaan de gearceerde strepen nu uit telkens onderbroken lijntjes.

Hij had zijn studio in Amsterdam, maar ook een groot atelier in de Enschedese wijk Roombeek. Op beide locaties lagen na verloop van jaren honderden aquarellen. Toen Hans Locher vlak voor zijn pensioen als directeur van het Gemeentemuseum Den Haag in Enschede kwam kijken met de overweging er een selectie van te tonen was Huismans aangenaam verrast door diens oordeel over dat werk. Twee weken later werd alles door de vuurwerkramp van 13 mei 2000 vernietigd. Achthonderd aquarellen gingen verloren. Er volgde een jarenlange juridische strijd om een vergoeding te krijgen. De ‘onafhankelijke experts’ hadden er acht jaar voor nodig om de schade af te handelen. Huismans werd afgescheept met een bespottelijk laag bedrag waar hij zich bij neer heeft moeten leggen: “Wim Kok die toen premier was, heeft bij zijn bezoek aan de rampplek gezegd: ‘Hier mag niemand minder van worden,’ maar hij heeft er later alles aan gedaan om die woorden niet te hoeven nakomen. Ik heb het voorgevoel dat de slachtoffers van de recente watersnood in Limburg op eenzelfde manier zullen worden afgescheept.”

Een belangrijk onderdeel van zijn enorme productie bestaat uit de hoesjes van cassettebandjes die Sipke Huismans beschildert. Het zijn de omslagen van door hem samengestelde eenmalige compilaties van jazzmuziek, die hij maakt voor anderen. Hij noemt het ‘de jukebox van alle tijden’. In zijn essay in de publicatie ‘Waterverf! 75 jaar Hollandse Aquarellistenkring’ (Lecturis 2020) waarvan hij voorzitter is, citeert hij Walter Pater ‘dat alle kunst constant streeft naar de status van muziek, omdat in (de beleving van) muziek vorm en inhoud één zijn’. In dat opzicht ziet Sipke Huismans de aquarel als het lied. Hij zingt het nog elke dag.