Anish Kapoor in het Rijksmuseum

Hoe expliciet de vraag van het Rijksmuseum aan Anish Kapoor is geweest om met enkele nieuwe werken te ‘reageren’ op schilderijen van Rembrandt, laat zich een beetje raden, maar het zal ongetwijfeld een van de uitgangspunten zijn geweest. Je moet toch ook maar durven te schrijven als museum (en dus te wensen) dat de drie nieuwe werken van Kapoor een visuele dialoog aangaan met De Joodse Bruid en De Staalmeesters. Denk daarbij ook aan de geschreven suggestie van het museum over Griekse legende en de titel Internal Object in Three Parts en de verwarring is bij de kijker in elk geval in gang gezet. 
De onmiskenbare indruk is, dat we te maken hebben in relatie tot het getoonde nieuwe werk, met de ‘visualisering’ van wat de kunstenaar toch als gestapeld en hangend vlees zal bedoelen. Er is sterk gewerkt om in die gesuggereerde bloederige massa, het wit van kraakbeen of botten een rol te laten spelen, maar nergens wordt het werk letterlijk, larmoyant en simpel, eerder heeft het zijn eigen stille kracht gevonden in kleur en dikte van de huid en in het formaat van de drie werken. Omdat het rechthoekige buitenvormen zijn is die link naar al teveel lichamelijke realiteit ontlopen. 
Voor wat de link met Rembrandts werk betreft is het jammer dat die werken er niet ‘gewoon’ naast hangen. Er is nu geen confrontatie, er hangen drie ongelooflijk krachtige reliëfs een beetje verloren te zijn in die schittering van meesterwerken uit vervlogen tijden en naar de werkelijke relatie is het toch gissen. 
De kracht van de werken van Anish Kapoor zit hem in de paradox dat iets wat vreselijk oogt, in materie en in kleur in dit geval, en dat gerelateerd is aan ontveld vlees, een beroep doet op ons gevoel voor schoonheid. Het is een merkwaardig fenomeen dat wij in staat zijn om in de kunst beoogd lelijke, soms schokkende, ranzige zaken, te ervaren als schoonheid. Zich onderscheidend van het gewone en verheven tot kunst, maar taal kan ons soms verder helpen. Taal is een zodanig specifiek medium dat je kunt zeggen dat het als het verlengde van het innerlijk, op zijn minst het uiterlijk van de schoonheid gestalte kan geven, zoals K.P.Kavafis schreef in het gedicht: 

Ik bracht over in de kunst

    Ik zit te peinzen. Verlangens en gevoelens
    bracht ik over in de Kunst – half gezien,
    gezichten en omtrekken, vage herinneringen
    aan onvervulde liefdes. Laat ik mij op haar verlaten.
    Zij weet het Uiterlijk van de Schoonheid gestalte te geven:
    bijna onmerkbaar het leven aanvullend,
    indrukken verbindend, de dagen verbindend.

In de beoordeling en appreciatie van beeldende kunst, zullen we naast het begrip schoonheid toch ook dikwijls persoonlijke geraaktheid laten meewegen. Dat in die beleving van de kunst abstractie naast figuratie kan staan en beide op eenzelfde intense manier beleefd kunnen worden, pleit voor de kunst in het algemeen. Die beoordeling van schoonheid is wel gekoppeld aan een gevoel voor smaak. De Duitse filosoof Immanuel Kant schreef: Er kan geen objectieve smaakregel bestaan die door begrippen zou moeten bepalen wat schoon is. Want elk oordeel uit deze bron (de smaak) is esthetisch; dit betekent dat het gevoel van het subject (wij), en niet het begrip van het object (het kunstwerk) zijn bepalingsgrond is. Een smaakbeginsel zoeken dat het algemeen criterium van het schone door bepaalde begrippen zou aangeven, is een vruchteloze onderneming, omdat wat gezocht wordt onmogelijk en op zich tegenstrijdig is.

Het mooie van de krachtige werken van Anish Kapoor is dat je je er totaal in kunt verliezen, kunt speculeren wat je wilt en kunt interpreteren waar je zin in hebt, zoals dat bij weinig ander werk van hem mogelijk is. Dat is een nieuwe ruimte in de beleving van zijn werk. Dat is de magische kracht die kan worden opgeroepen in beeldende kunst die wel suggereert, maar die enorm veel ‘open laat’. Het bewustzijn wordt aangestuurd, in werking gezet en het dendert door in alle richtingen van interpretaties. Het bewustzijn is, als de huid van Kapoor’s werken zelf: een laagje bovenop een ongrijpbare, ontembare massa, waarin het verschil tussen lichaam en geest niet helemaal duidelijk is. De duistere diepten van de ziel. Daar huizen vermoedelijk de demonen en innerlijke krachten, maar daar zitten ook emoties en obsessies, die af en toe boven komen. In de reliëfs van Kapoor voel je drift, boosheid, maar richting schoonheid, toch ook weer een liefdevolle benadering, hetgeen nog eens een extra paradox is. Zijn beelden komen voelbaar voort uit fysieke handelingen.
Beeldende kunst appelleert ook aan hele oude primitieve gevoelens in onszelf. Scheppen doe je uit je hart, maar je hebt wel een verantwoordelijkheid als intellectueel. De een maakt beelden, de ander schrijft erover, want de taal staat iedereen tot beschikking.  En zo dacht ik aan die regel van Plato dat tijd een beweeglijk beeld van eeuwigheid is. Het algemeen geloof wilde dat tijd van het verleden naar de toekomst stroomde, maar de dichter Miquel de Unamuno schreef iets wat net zo logisch klonk: 
                   ‘s Nachts ontspringt de stroom van uren
                   aan haar bron, de eeuwige 
                   ochtend…
Het werk van Anish Kapoor heeft in zijn abstractie ook iets mystieks en mythisch en in de teksten over zijn werk wordt vaak verwezen naar mythen uit de oudheid van zowel India, Egypte, als Griekenland en Italië. De term mystiek verwijst ook naar de achterliggende leer over kennis en persoonlijke ervaringen van toestanden van bewustzijn, voorbij de normale menselijke perceptie. Er bestaan natuurlijke en religieuze mystieke ervaringen. Een natuurlijke mystieke ervaring kan zijn het gevoel dat ervaren wordt één te zijn met de natuur tijdens een lange boswandeling. Dit soort ervaringen zijn van een geheel andere aard dan de religieuze mystieke ervaringen, vooral omdat ze passief zijn. Meestal ‘overkomt’ het iemand, zonder dat hij deze de ervaring actief nastreeft. Natuurlijke mystieke ervaringen worden niet als religieuze ervaringen beschouwd, omdat ze niet met een bepaalde traditie verbonden zijn. Het zijn uiteraard wel spirituele ervaringen die een diepgaande invloed op het individu kunnen hebben.

Kijkend naar het werk van Anish Kapoor, en dan wat mij betreft maar vergetend dat het idee was het werk te relateren aan schilderijen van Rembrandt, roepen de drie reliëfs een mysterieuze ervaring op, je moet proberen door te dringen in een binnenwereld die we nooit eerder zagen. In die zin heeft het Rijksmuseum iets unieks tot stand gebracht.