Alles zien, alles voelen, sjamanen in de stad
De alledaagse handeling van het bedenken wat je aandoet en het aankleden zelf werd door kunstenaar Ad de Jong eens omschreven als ‘de performance van het dagelijks leven’. Wie je bent, draag je uit. Wat je draagt, wil iets zeggen. Beeldend kunstenaars vinden inspiratie in die dagelijks terugkerende handelingen, de particuliere keuzemomenten en de persoonlijke betekenis die kleeft aan kledingstukken en textiel. Hun werk is een beweging naar het publiek toe.
In het werk van Hanne Hagenaars (schrijver en tentoonstellingsmaker) en Merel Bem (schrijver en kunsthistoricus) zijn de alledaagse beleving van beeldende kunst en de rol van kleding bij het vormen van identiteit onderwerpen die steeds terugkeren. Daarom schrijven ze voor Mister Motley tweemaandelijks over de relatie tussen kunst en kleding.
In het tweede artikel uit deze reeks schrijft Hanne Hagenaars over hoe sjamanisme in de stad er uit zou kunnen zien en de transformerende rol van kleding in dit proces.
We’re moshing in somebody’s basement
We’re raving into the morning
This is exactly the pain I want to know-
The kind that comes of ritual
The kind that goes away
You’re sweet like sugar plums
I love you like yellow, like tomorrow
Hold my hand when you say it
I want to feel everything
S*an D. Henry-Smith 1
Ieder dag doe ik een korte Qigong oefening waarbij ik de levensenergie in mijn lichaam wakker klop of mijn handen gebruik om de chi te laten stromen. Maar als ik de stem vanuit mijn computer volg om mijn handen uit te schudden zodat de negatieve energie weer in de aarde kan verdwijnen, ben ik steeds weer even in verwarring. Ik woon eenhoog en zie dan in gedachten al die negativiteit bij mijn buurman in de keuken terechtkomen, en de man is al wat somber van zichzelf.
De liefde voor de natuur beperkt zich in de stad tot het weghalen van dorre blaadjes, het liefdevol begieten van de plantjes op het balkon, of eenmaal per maand wandelen in het Amsterdamse bos. Hoe kan er iets veranderen in de verhouding tussen mens en natuur bij zoveel vervreemding? Kun je wel dwars door het beton heen verbinding maken met de aarde? Of moeten we in de stad op zoek naar nieuwe connecties en rituelen?
Het is 30 juli 2021. Ik sta aan de rand van het plein in het museumpark te Rotterdam en van alle kanten arriveren jonge mensen om mee te dansen in een rave door de stad, die wordt georganiseerd door kunstcollectief RÆV REHEARSAL2. Het idee is om het lichaam weer los swingen na de maandenlange beperkingen van de corona lockdown en om zich al dansend te verbinden met de stad en met elkaar. ‘Maak oogcontact’ is een van de instructies die we krijgen tijdens de warming up, en minstens even belangrijk is de vraag om drie meter afstand te houden want zo voldoet de rave aan de geldende corona regels. De organisatoren zijn te herkennen aan oranje Bauhaus-achtige vlakjes op hun gezicht, een driehoek, aangezette wenkbrauwen of bijvoorbeeld een oranje oor.
Misschien is deze rave wel een nieuw ritueel dat helend kan werken voor de mens in de stad.
We bereiden ons voor door de handen in de lucht te gooien, zo veel mogelijk ruimte in te nemen, snel te bewegen of juist tergend langzaam. Het nieuwe blinkende depot van Boijmans op de achtergrond werkt lekker hallucinerend, stedelijker kan het niet. Iedere deelnemer krijgt een draagbare speaker met een lichtje aan het uiteinde, die je als een shaker in je hand meedraagt. Tijdens de rave is het licht de ‘kleding’ die bijdraagt aan de betekenis van dit ritueel en wat past een stad beter dan licht? Alle deelnemers dragen schoenen met oplichtende zolen zodat ieder individu oplost in het donker en als een spikkeltje die meute voortstuwt. Door het contact met je lichaam te voelen en oogcontact met elkaar kan het individuele ego transformeren tot een nederig onderdeel van het geheel. Ik voel me als vijftig plusser niet helemaal op m’n gemak tussen alle twintigers, maar doe dapper mee.
Als een zwerm door de stad dansen, intuïtief zoeken naar richting, bij elkaar vlokken en dan weer uit elkaar waaieren. Daar gaan we: door de donkere straten trekt een lange sliert van dartelende, verlichte schoenzolen, als insecten die bij elkaar schuilen om zich samen veiliger te voelen (al is het dan op anderhalve meter afstand).
RÆV REHEARSAL, volledige credits zijn te vinden onderaan het artikel
De strategie van het zwermen en plezier duikt geregeld op in de zoektocht om de wereld te verbeteren en de aarde te redden. ’Mijn droom is een beweging die uitgaat van zo’n diep vertrouwen dat we als een zwerm kunnen bewegen, zoals groepen spreeuwen aanzwellen, duiken, draaien en collectief door de lucht dansen – om roofdieren te ontwijken, en en om tegelijk plezier te beleven op de best mogelijke manier’, schrijft Adrienne Maree Brown in haar boek ‘Emergent Strategy’, haar zelfhulp, gemeenschaps- en planeethulp-boek dat oproept tot verandering.
Een ander helend ritueel werd in 2019 uitgevoerd door kunstenaar Katerina Konarovská in Den Haag waar zij een ‘Parkour Shaman’ organiseerde, een performance waarin jonge mensen zich op een andere, niet ‘logische’ manier door de stad verplaatsten in opvallende kleding die door Konarovská was ontworpen en op muziek van Lyckle De Jong.
Konarovská is een bevlogen kunstenaar op een missie om de wereld een stukje beter te maken. ‘Parkour Shaman’ is een ritueel in een modern jasje dat wordt uitgevoerd voor de bewoners van de stad. Sjamanisme gaat ervan uit dat alles een ziel heeft, de mensen, de bomen, de dieren en de stenen, al denken we daarbij eerder aan eeuwenoude stenen op een berg dan aan beton of straatklinkers. De oorsprong van het Sjamanisme is te vinden in oude, inheemse culturen waar je omgeven door de natuur de bezieldheid van alles goed kunt ervaren. Een sjamaan maakt in speciale trance-sessies contact met de geesten, of luistert naar hun stemmen in visioenen en dromen en helpt zo de mensen met hun problemen.
“Is sjamanisme in de stad wel mogelijk”, vraag ik Katerina en hoe zou dat er uit kunnen zien? ”Ik probeer de verloren stukjes van onze ziel weer bij elkaar te rapen. Ik probeer mezelf te helen en zou iedereen die daarvoor open staat mee willen nemen in dit proces. Kunst kan ons kan helpen om in liefde te leven: door goed te kijken naar liefdeloze momenten veroorzaakt door angst, leegte, geldgebrek of gebrekkige communicatie om ze dan vervolgens in een verhelderend licht te plaatsen.”
Haar project Parkour Shaman uit 2019 is zo’n poging om dat verlichtende inzicht te laten vonken: vanuit de trappen van het station klinkt het pulserende ritme van een drum (een belangrijk instrument in het sjamanisme). Jonge performers in kleurige, bedrukte joggingpakken vol symboliek klimmen in een adembenemende vaart over hekken, springen vervolgens de diepte in of roetsjen via een leuning naar beneden. “Ik wilde een visioen laten zien van de ongetemd stadsmens die vrij is, zelfs in deze consumerende maar verder lege stadssamenleving.” De winkelende mensen zetten beduusd hun papieren tassen neer op de stoep als ze dit bonte, snel bewegende gezelschap ontwaren. “Ik hou ervan als mensen zich anders gedragen dan je verwacht, je zou het vreemd kunnen noemen, zoals plotseling in je handen klappen, vreemde geluiden maken of een spong in de lucht. Gewoon een beetje vrijheid toevoegen.” Konarovská vroeg de performers de stad op een een tegendraadse manier te gebruiken, in de hoop dat voorbijgangers even zouden worden aangeraakt door dit onverwachte trance-achtige visioen. Ze droegen trainingspakken met een print van alledaagse tegenpolen waarin de stad en de natuur elkaar omarmen. Bloemen en vlinders slingeren langs woorden als ‘cancer’ of ‘commercial product’, hun blaadjes strelen gitaren, het McDonald’s logo, Maria en kind, kettingen of een schoen. Het patroon is evenwichtig opgebouwd en gedrukt op soepele stof van bamboe en katoen. Op de verticale banen langs de broeken waren teksten te lezen als ‘cranky thursday’ of ‘sedative friday’. “Ik koos de combinatie van sportkleding en een sjamanenpak om een balans te vinden tussen het spirituele leven van de oude inheemse volkeren en de mens van deze tijd.” Een sjamaan draagt altijd een speciaal kostuum om zijn reis te ondersteunen. “Veel sjamanenkostuums uit Siberië zijn in feite een afbeelding of een interpretatie van het spirituele universum zoals dat in de specifieke cultuurgroepen wordt beschreven. Het universum wordt in het kostuum op de meest harmonieuze wijze verbeeld, en de sjamaan kan daarin in trance of dromend door het universum reizen. Omdat de sjamaan onderweg veel spirits en krachten tegenkomt, is dat altijd weer een nieuw avontuur. De kleding ondersteunt de transformatie van de sjamaan als gewoon mens tot een van de krachten van het universum.’ schrijft sjamaan Daan van Kampenhout me in een mail.
Volgens Konarovská wordt ons leven te veel bepaald door angst: angst voor armoede, onzekerheid of eenzaamheid. Angst voor een armzalig pensioen. Angst is de verborgen motivator voor veel van ons handelen. Konarovská wil niet de stad uitvluchten, maar juist proberen om in de stad gelukkiger te worden: ‘Ik probeer mijn innerlijke ervaringen te combineren met de straat.” De kleding probeert tegenstellingen te overbruggen, zoals in een felroze kimonoachtig hemd dat ze ontwierp en Technology in your bad pink version noemde. De ochtendjas omarmt en bezweert het kwaad dat erop is geprint. De bijpassend roze broek noemde ze Ghost pants schizophrenia or synchronicity.
Volgens de ratio heeft een handeling consequenties, je doet het een en daar rolt het ander uit voort, simpel oorzaak en gevolg. Maar soms gebeurt er iets zonder duidelijke beweegreden, wie weet speelt er iets mee dat we met onze ratio niet kunnen bevatten. Konarovská neemt haar dromen serieus, ze schrijft ze op en interpreteert ze, de dromen brengen haar krachtige, visuele beelden. ‘Het kunstenaarschap betekent: dieper kijken, geven, plezier hebben, vertragen.’ En dat zou je kunnen opvatten als een nieuw soort sjamanisme in de stad.
Haar ideeën over plezier en de stukjes ziel die weer bij elkaar geraapt moeten worden, echoën de woorden van Grayson Perry.
“We’re only here once and I want to get as much out of it as possible. And as an artist, my job is to be as much ‘me’ as possible.”
Zijn drijfveer om kunst te maken komt voort uit zijn ideeën over de onschuld van een kind en hoe dat onschuldige kind al vroeg krassen kan oplopen. De Saatchi website schrijft over zijn werk: “Perry creëert een heilige plaats waar ongelukkige zielen leven als de gouden schaduwen van de kinderen die ze nooit mochten zijn.”
Niet alleen op zijn keramieken potten brengt Perry zijn boodschap de wereld in, maar ook gekleed in een uitbundige jurk of een betoverend geborduurd sjamanen kostuum, als zichzelf in alle identiteiten die hij in zich draagt: queer, kunstenaar en kwetsbare ziel.
Ook de Koreaans-Canadese kunstenaar Zadie Xa gebruikt (zelfgemaakte) kleding om aan opgelegde normen te ontkomen, waarbij ze zich laat inspireren door de traditie van vrouwelijke sjamanen in Korea.
“Veel kleding die ik maak gaat over het verhullen van het lichaam, ik kan me niet voorstellen dat ik ooit een performance zal doen in sexy kleding, die voortkomt uit de hetero-normatieve blik. Ik ben beïnvloed door Amerikaanse hiphop, een cultuur van baggy oversized silhouetten. Ik hou van het idee een vorm te zijn.” (1)
Net als Perry gebruikt Xa kleding en rituelen om zoveel mogelijk ‘me’ te zijn, en de vrije ruimte op te zoeken of af te dwingen. Kleding werkt vaak als een normerend etiket, waarover allerlei ongeschreven regels bestaan. Wat je ook aantrekt, het zendt iets uit, wordt begrepen of misverstaan. ‘Als ik mijn kostuum aantrek, kan ik het als een prisma gebruiken om de tussenruimtes te begrijpen. Net zoals de sjamaan zich bevindt tussen leven en dood, de goden en de levenden. Dan ben ik in een tussenruimte van de tijd, omdat ik voel dat dat de echte realiteit is, omdat de grenzen waar je tussen moet passen daar niet bestaan.’
Vastgezette ideeën losschudden doet ook de film Lunar New Year van S*an D. Henry-Smith. In een trage opeenvolging van beelden stelt hen hun vrienden aan ons voor. Hun hypnotiserende melodieuze stem beschrijft bij iedere foto heel precies de kleding die de vrienden dragen, een shawl, een speldje op de revers, een hoofddoek met bloemen, soms die ene hand die rechts in beeld verschijnt. Een zwierende beweging in de tijd, zonder vooropgezet plan, zonder scenario, gewoon meedrijven met de stroom van ontmoetingen in de loop van de dag. “We’ll see who makes it. Just trying to stroll, see what happens. In a New York city day.”
Hun stem roert meer aan dan een beeld alleen zou kunnen doen, de droge opsomming wordt poëzie, spoken word, trippy en hallucinerend. De stem verhaalt enkel de verschijning van de vrienden, de aanwezigheid op dat moment, dat is genoeg. Het vanzelfsprekende zijn, ‘being me’, in alle variaties zonder concessies aan de soms dwingende normen van buitenaf, Een ode aan het mogen ‘zijn’ wie je bent.
Lunar New Year is het begin van een kalenderjaar dat op de stand van de maan is gebaseerd en meebeweegt met het heelal. De Islam, het Boeddhisme en het Jodendom gebruiken dit systeem maar toch overheerst in bijna alle landen het Gregoriaanse systeem als officiële kalender, gebaseerd op het zonnejaar en kloppend gemaakt door een toegevoegd schrikkeljaar. Een opgelegd artificieel systeem.
In de film Lunar New Year wil Henry-Smith hun handen openen naar een in alle opzichten vloeiende wereld, meedansen met de beweging, met de dag die zich aandient en de eigenheid van ieder mens. Dat is helend, sjamanistisch, en past weer heel goed bij de stad. Een dag in New York, of Amsterdam. (2)
A strange & precarious life,
Or how we chronicled the little disasters &
I won’t leave the danse floor til it’s out of my system
Uit Flotsam Suite van S*an D. Henry-Smith 8
(1) Charlie Porter, What Artists Wear, Penguin Books, 2021, p235 en 236
(2) Lunar New Year: https://47canal.us/s-an-d-henry-smith-lunar-new-year
RÆV REHEARSAL credits
Performed by: Artúr van Balen (concept & visual art), Floor van Leeuwen (concept & choreography), Roberto Perèz Gayo (social design), Mohamed Boujarra (assistant choreography), Karlijn Roest (dance), SasaHara (PR), Maoyi (sound design), Dani Hefter, the Fox is Mine (photography), Nigel Appelboom (social media), Daryl Grootfaam, Egle Duobaite, Tereza Nerad, Steven Kiers, Gina Borsje, Joumana Aljamal, Hannah, Margaret Dimitrova Terzieva, Tanit, Samuel van der Spek, Sylvie de Kubber, Stevie Kok, Loeki. Additional support by: Hermano Luz Rodriguez (3d-design), Carolien Teunisse (interactive electronics), Jasper van Loenen (light programming), Remko Kruize (network)
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl