Alleen maar alleen

“This which you put seems to me not to be the most important question. What sort of space is that which separates a man from his fellows and makes him solitary? I have found that no exertion of the legs can bring two minds much nearer to one another. What do we want most to dwell near to? Not too many man surely, the depot, the post-office, the bar-room, the meeting-house, the school-house, the grocery, Beacon Hill, or the Five Points where men most congregate, but to the perennial source of our life, whence in all our experience we have found that to issue, as the willow stands near the water and sends out its roots in that direction. This will vary with different natures, but this is the place where a wise man will dig his cellar…”

Dit stuk onderzoekt de eenzaamheid van de hedendaagse kunstenaar. Camiel van Winkel schrijft in zijn essay De mythe van het kunstenaarschap (2013) over de tegenstrijdige, mythische structuur van het hedendaagse kunstenaarschap. Volgens hem “kunnen [die] herleid worden tot onverwerkte spanningen tussen het romantische, het modernistische en het klassieke model” die ondanks hun tegenstrijdige kenmerken naast elkaar zijn blijven bestaan in ons huidige idee van de kunstenaar. Specifiek vanuit het romantische ideaal is het idee van de noodzaak van eenzaamheid voor de kunstenaar blijven bestaan: “De fundamentele eenzaamheid van de kunstenaar komt voort uit de oncommuniceerbaarheid van de artistieke ervaring; de kunst onttrekt zich aan de banale wereld van alledaagse transacties en communicaties – zij verwezenlijkt de hoogste aspiraties van de mens.”

Dus, is eenzaamheid noodzakelijk voor de kunstenaar om productief te zijn? En welk verband houdt dit met een beweging in de (Westerse) samenleving waarin mensen steeds minder in grote verbanden leven? In grote steden zijn eenpersoonshuishoudens groeiende, tegelijkertijd zijn we op technologische wijze juist steeds meer met elkaar verbonden, neem social media. Is eenzaamheid iets wat bevochten moet worden door de kunstenaar? Door zich terug te trekken uit de wereld – door letterlijk op een afgelegen plaats te gaan wonen? Of is het iets dat afgedwongen moet worden door middel van zelfdiscipline, zoals bewust omgaan met social media en andere sociale ‘verplichtingen’? Of omgekeerd: zijn kunstenaars – bewust of onbewust – juist autonoom kunstenaar geworden om een excuus te hebben zich te onttrekken aan de verwachtingen en sociale contacten van het dagelijks leven? Wat voor prikkels hebben kunstenaars nodig om te werken? Kun je eigenlijk wel spreken van de eenzaamheid van een kunstenaar, zolang een kunstwerk uiteindelijk altijd een middel is tot communicatie met de toekomstige toeschouwer? Ik verzamelde antwoorden op deze vragen van verschillende kunstenaars die zich op de een of andere manier lijken te hebben teruggetrokken.

Dus, is eenzaamheid noodzakelijk voor de kunstenaar om productief te zijn?

Vrijheid en verveling
In een interview uit 2014 geeft Guido van de Werve een beeld van zijn kunstenaarschap dat overeenkomt met het romantische beeld dat beschreven wordt door Camiel van Winkel. Van de Werve wil  werk maken om anderen te ontroeren en dit kan alleen door zich terug te trekken en met een birds-eye view naar het leven  te kijken. Zo kan hij “dingen uitzoeken op eigen snelheid. ” De kunstenaar trekt zich de helft van het jaar terug in de Finse wildernis, in “een omgeving waar tijd niet belangrijk is. Ik hou er van om ’s ochtends op te staan en de hele dag voor me te hebben, dat ik kan doen wat ik maar wil en er niemand is om met te storen […] De andere helft van het jaar woon ik in Berlijn, waar ik naar openingen en voorstellingen ga en vrienden zie. Ik heb als het ware die twee extremen nodig.” Volgens Van de Werve zijn “concentratie en tijd de twee belangrijkste dingen om werk te maken. De luxe om verveeld te zijn. Toen ik op de kunstacademie zat kwamen mijn beste ideeën vanuit verveling. Dus nu heb ik kunstmatig een omgeving gecreëerd waarin ik verveeld kan zijn.”

Beeldend kunstenaar Wouter Paijmans verhuisde van Amsterdam naar Loon op Zand zodat hij de ruimte en middelen had zich volledig op zijn werk te richten. Het leven is daar goedkoper en er is minder afleiding. Paijmans werk bestaat uit arbeidsintensieve installaties waarin textiel een terugkerend element is. In een eerder interview in Mister Motley vertelde hij  “Om te kunnen maken wat ik nu maak, moet ik concessies doen. Hier wonen is een grote concessie. Omdat ik nu niet elke maand torenhoge huur hoef te betalen, heb ik geld om materialen te kopen voor mijn kunst. Ik zie het als investering van mezelf als kunstenaar.” Hij heeft daarentegen niet specifiek het idee dat eenzaamheid noodzakelijk is om te creëren en in die zin heeft hij daar geen bewuste of ideologische keuze in gemaakt. “Voor mij is het belangrijk om de juiste omstandigheden te creëren voor mijn praktijk. Dit kan van alles zijn, een sociaal betrokken leven tot leven als een kluizenaar. Vrijheid is iets moois en is zeker geen excuus om kunstenaar te zijn.”

“langzamer dan de oudste steen”

concentratie en tijd de twee belangrijkste dingen om werk te maken.

Schrijfster, vertaler en kunstenaar Miek Zwamborn heeft een tegengestelde visie. Ze vertelde in het radioprogramma ‘Kunst is lang’ over het Schotse eiland Mull waar ze al enkele jaren woont en hoe haar werk door die plek wordt beïnvloed: “Een steen geeft me veel meer gedachten en emoties dan het horen van een gesprek in een drukke Amsterdamse tram.”

Voor Zwamborn is een leven in de natuur, verbonden met vrienden en collega’s door individuele contacten maar weg van de overvloed aan vluchtige contacten in de stad of via sociale media, wezenlijk voor het soort werk dat ze maakt.  “Lezen, schrijven, beelden verzamelen en vastleggen zijn manieren om de actualiteit te duiden, maar je zou het net zo goed ontlopen kunnen noemen. Wanneer ik sleutel aan een tekst, teken of rondwandel om me op te laden voel ik me verbonden met de aarde. Met het ontstaan ervan en met hoe het de wereld vergaat. Die wereld sluit heel slecht aan op het kosmopolitische leven. Ik schrik voortdurend als ik in een stad ben. Als ik hier een tocht maak van 6 uur en daarbij niemand tegenkom, heb ik onderweg meestal heel veel ontmoetingen gehad met andere levensvormen; flora en fauna, de zee, het veen. Soms vindt daarbij ook een uitwisseling plaats, een alarmroep van een vogel of een nieuwsgierige achtervolging van een zeehond bijvoorbeeld.

Ik schrik voortdurend als ik in een stad ben.

In mijn kamer staan twee computers. Op een ervan heb ik het mailprogramma geblokkeerd. Wanneer ik aan het werk ben wil ik onbekende gebieden binnentreden. Dat kan ik alleen alleen, lijfelijk, in archieven en bibliotheken en niet zozeer op internet.

Vermoedelijk trok een bestaan als maker me omdat ik voorvoelde dat wanneer je je autonoom ontwikkelt de mogelijkheid voor jezelf schept om je aan een zeer sterke maatschappelijke hiërarchie te onttrekken. Zonder mijn werk kan ik niet functioneren in het nu. Als ik een paar dagen stop, raak ik totaal ontheemd.”

Echt eenzame mensen zijn niet zichtbaar
Een kunstenaar die zich niet zozeer op het platteland vestigde als wel aan de kleine kunstcirkel van Amsterdam probeerde te ontsnappen door enkele jaren terug naar Brussel te verhuizen is Annelein Pompe, maakster van korte films en in opdracht geschilderde eendenportretten.

Ook voor haar is eenzaamheid soms vruchtbaar gebleken in haar werk, maar het is een staat waar je ook weer niet al te lang in moet gaan zwelgen. En daarbij moeten we, naar haar idee, ook relativeren over wat voor vorm van eenzaamheid het dan gaat.  “Kunst gaat voor mij over belichting en zichtbaarheid maken. Ik durf naast mijn werk te staan en zichtbaar te zijn. Via mijn werk of fysiek. Echt eenzame mensen zijn niet zichtbaar.
Volgens mij moet een kunstenaar eerst en vooral bedenken uit wat voor bron zij werkt voordat ze eenzaamheid gaat bevechten. Ik wilde je gaan vertellen dat ik zelf bijvoorbeeld werk vanuit een bron van spel en plezier en dus nooit eenzaamheid zou bevechten. Maar nu ik zo hier alleen in mijn atelier zit te luisteren naar het tikken van de Bruxeloise regen, en ik kijk naar mijn onhebbelijke vogels, dan denk ik ‘misschien kan het toch geen kwaad, een beetje alleenigheid maar ik ben geen lijdende kunstenaar.’

Eenzaamheid kan pijnlijk zijn, maar alleen zijn en alleen werken kan vruchtbaar zijn. Het ene moest ik in het begin soms doorgaan, om bij andere te komen. Geen aanrader. Toen ik vertrok uit Amsterdam naar België ging ik door een crisis die gepaard ging met een gebroken hart. Alles wat ik maakte was modder en droop traag maar zeker door mijn vingers. Ik schuurde soms met mijn buik over de bodem van een diepe oceaan waar het soms in zijn stilte en koelte heel aangenaam was omdat je niet dichter dan dat tot jezelf kan komen. Een zelf dat spreekt en heelt omdat ik die vraag kon stellen zonder afleiding. Een vorm van gebed. Maar dat mag niet te lang duren, die aanstellerij zou ik dus niet aanraden of bevechten, dat gebeurt als je het nodig hebt.”

Echt eenzame mensen zijn niet zichtbaar.

Samen iets maken is toch wel heel leuk en aanstekelijk
Het is een levensgroot cliché dat elk kunstwerk eigenlijk over de relatie tussen mens en samenleving gaat, en je alleen iets zinnigs over die relatie kan zeggen wanneer je afstand neemt. Ik moet denken aan kunstenaars in films, een tamelijk hilarisch subgenre. Wanneer het schrijvers zijn, zie je ze rokend, puffend en hijgend achter een typemachine zitten. Of als het wat langer geleden is, begeistert met veer en inkt in de weer bij het licht van een sputterend kaars. Ook heb je natuurlijk de schilders die in een chaotisch atelier de verf op het doek smijten. Wat minder makkelijk is om te laten zien zijn al die uren en dagen van kijken en vervelen. De uren van piekeren en malen en wachten, van steeds hetzelfde doen. Die staat van licht verveelde afleiding die, meer dan opperste concentratie, nodig is om op een idee te komen.

Maar misschien moeten we helemaal niet meegaan in dat romantische frame. Sommige kunstenaars zien het leven op een relatief afgelegen plek als niet meer dan een praktische overweging. Beeldend kunstenaar Zoro Feigl woont in een boerderij op het Belgische platteland om ruimte te hebben voor het maken van zijn enorme, bewegende beelden. Hij ziet die locatie als een pragmatische keus die verder niet veel invloed heeft op zijn werk of gemoedstoestand en blijft daar tamelijk nuchter onder: “Eenzaamheid is niet een doel an sich. Soms is het fijn om even alleen te zijn, of je te kunnen concentreren. Ik wou ruimte hebben om te spelen en was niet op zoek naar eenzaamheid. Er zijn hier dan ook vaak andere mensen, ik voel me hier zelden alleen. Discipline is nodig, maar dat is makkelijk als je enthousiast wordt van wat je moet en wil gaan doen. Ik heb gedaan waar ik me fijn bij voel. Ik woon nu wat verder van mijn vrienden, maar geniet toch ook elke dag van het leven hier. Sommige vrienden komen regelmatig hier, anderen zie ik wat minder. Je maakt zo ook weer andere vrienden.
Eenzaamheid is voor de een prettig, voor de ander beangstigend. Samen iets maken is toch vaak wel heel leuk en aanstekelijk.”

Ik wou ruimte hebben om te spelen en was niet op zoek naar eenzaamheid.

Eenzaamheid is enerzijds een kenmerk van een geatomiseerd moderne wereld, waarin iedereen verwacht wordt zelfvoorzienend te zijn; financieel, in je eigen flatje, met je eigen eenpersoons opwarmmaaltijd. Er is de eenzaamheid van het gezin, dat een even verstrikkende afgescheiden unit kan zijn als de mens alleen. Er is de existentiële eenzaamheid waar je ongeacht de hoeveelheid collega’s, vrienden en familieleden allemaal wel eens door overvallen worden. Maar eenzaamheid is misschien in het leven van een kunstenaar ook een andere term om het te hebben over tijd. Tijd waarin er geen verplichtingen zijn, maar ook niet perse direct geproduceerd hoeft te worden.

Tijd waarin er geen verplichtingen zijn, maar ook niet perse direct geproduceerd hoeft te worden.

Verschillende kunstenaars zoeken de eenzaamheid op. Sommige zien het als een methode die een integraal onderdeel vormt van hun werk. Voor anderen is het niet meer dan een praktische verplaatsing om meer ruimte te hebben. Eén waarvan ze niet de indruk hebben dat het diepgaande sporen op hun werk achterlaat. Voor weer anderen is het een ware strijd leven en werk in balans te krijgen. Maar zoals Thoreau al schreef, het is niet een letterlijke afstand die afgelegd kan worden met de benen die mensen meer of minder eenzaam maakt. Ook de kunstenaar wil iets maken dat uiteindelijk zal communiceren met een onbekende lezer of toeschouwer.