Aimée Zito Lema in de Oude Kerk – ‘Aan een storm van rood licht ontkom je niet’

Tegenwoordig kijken we niet terug op deze gebeurtenis als een glorieuze revolutie maar eerder als een periode van onrust en vernieling. Een tijd waarin de kerk een drukkende invloed had op de maatschappij, een druk die we in de huidige maatschappij minder ervaren. Dit betekent echter niet dat de kerk nu een maatschappelijke vrijbrief heeft over wat voor kunst deze door haar deuren laat. Een nieuwe Beeldenstorm verwacht ik niet, maar ongenoegen wordt openlijk geuit en petities worden massaal ondertekend. Men is nog steeds bereid om in protest te gaan ter bescherming van hun kerk, zo ook voor de Oude Kerk in Amsterdam.

Voor haar tentoonstelling dook Aimée Zito Lema de geschiedenis van de Oude Kerk in en schotelt met ‘Here is where we meet’ de toeschouwer twee protesten voor; die van het heden waar het plaatsen van een rood raam door kunstenaar Giorgio Andreotta Calò voor veel opschudding zorgde, en die van het verleden; de beruchte Beeldenstorm.

Zito Lema’s installatie is het resultaat van een onderzoek dat al bijna 3 jaar loopt, een waarbij het archiefmateriaal van de kerk de meeste informatie verschafte. Iets wat kenmerkend is voor niet alleen deze expositie, maar ook voor haar andere installaties en werken. In Motley’s podcast Kunst is Lang vertelt ze dat ze altijd al een fascinatie heeft gehad voor het verleden en de geschiedenis. Voor welk verhaal verteld wordt, maar ook welke andere verhalen onderliggend zijn en soms achterwege worden gelaten. De geschiedenis van een individu verschilt vaak met wat wordt beschouwd als ‘algemene’ geschiedenis.
Maar wat ze misschien wel het meest interessant vindt is hoe ze de geschiedenis naar het heden kan trekken. Door onderdelen en/of bronnen van deze geschiedenis te nemen en deze te transformeren tot iets nieuws. Zo ook voor deze expositie.

Tijdens haar eerste bezoeken aan de kerk ging Zito Lema op zoek naar de nog aanwezige fysieke sporen van de Beeldenstorm. Fysieke sporen die te vinden zijn in afwezigheid ervan.

 

Aimée Zito Lema – Here is where we meet, 2021, Oude Kerk

Op de plekken waar voor de Beeldenstorm katholieke kunst stond, staan nu grote waterbassins van haar hand waar de schilderingen van het 14e eeuwse plafond in worden terug gebracht. Foto’s van het plafond dat te hoog was om verwoest te worden, zijn uitvergroot, digitaal gemanipuleerd en geprint op enorm formaat. Tijdens het bewerken van de foto’s zijn elementen van bouwtekeningen en plattegronden van de kerk zelf toegevoegd aan de voorstelling, ze lijken erin getekend te zijn. Tussen de beschermheiligen in staan markeringen die aangeven waar onder andere pilaren en altaren stonden, afgeleid van de tekeningen die gevonden waren in de archieven van de kerk. Dit is buiten het willen samenvoegen van verschillende elementen van de kerk en diens geschiedenis ook nog een symbool voor de continue veranderingen in de kerk door de eeuwig durende restauratiewerkzaamheden. Deze symbolische tekeningen zijn vervolgens ondergedompeld in water.
Het is bijna een optische illusie wanneer je ervoor staat, op het eerste oogopslag is het niet duidelijk of je naar water aan het kijken bent of naar een glasplaat. Zo stil dat het water ligt, maar ook door de stenen sculpturen die hier bovenop lijken te drijven. Kijk je twee seconden langer dan zie je de doorzichtige pilaren onder het wateroppervlak, slim gecamoufleerd en wegvallend in de veelheid van de tekeningen eronder.

Alle elementen van de bassins zijn verwijzingen naar de storm, de een conceptueler dan de ander, maar desalniettemin te begrijpen voor ieder die de tijd neemt om zich in te lezen.

 

Aimée Zito Lema – Here is where we meet, 2021, Oude Kerk

In het middenschip van de kerk staat, of beter gezegd hangt, het oude protest letterlijk tegenover het nieuwe. Aan de ene kant wordt het oude herhaald, dezelfde tekeningen die je vindt in de bassins zijn verweven in het 9 meter lange tapijt. Beschermheiligen, hun hoofden gekroond door aureolen, en boten; zowel verwijzend naar de kleigrond waarop de kerk gebouwd is, als naar het houten plafond, dat wat gebouwd is als een omgekeerd schip.
Ertegenover hangt het hedendaagse protest, een protest dat in 2018 volgde na het idee van de Oude Kerk om een permanent rood glas-in-lood raam te plaatsen in de Heilig Grafkapel. Dit ter herinnering aan de expositie van kunstenaar Giorgio Andreotta Calò, die de hele kerk vulde met een onheilspellend rood licht.

 

Aimée Zito Lema – Here is where we meet, 2021, Oude Kerk

Allerlei partijen en mensen waren het niet eens met het plaatsen van dit rode raam en stuurde massaal aanklachten in tegen de kerk, rechtszaken werden gestart, op een gegeven moment was er zelfs sprake van een bommelding. Hoe dúrfde de kerk dit door te zetten? Was de vraag van velen. Het werk van Calò gaat dan wel uit van het benadrukken van de Rooms-katholieke beeldtaal en de aanwezigheid van rood daarbinnen, maar er zit ook een flinke knipoog in naar de Wallen die natuurlijk bekend staan om dezelfde rode kleur van het licht.
Deze klachten en alle documentatie van het protest belandden in de archieven van de kerk en zo ook in de handen van Zito Lema, die het maar al te graag benutte. Het hedendaagse tapijt laat ons stukken uit deze nota’s zien, soms de volledige brieven, soms fragmenten.
“SPOED betreft Verzoek tot aanhouding uitvoering verleende omgevingsvergunning inzake aanbrengen rood raam Heilig Grafkapel” staat er groot tussen alle wirwar aan woorden en zinnen in rood geel en blauw. Soms verstopt achter een bootje of een logo van de gemeente. Woorden en zinnen van beklaag. Hoe meer je leest hoe meer je de urgentie achter het willen ‘beschermen’ van de kerk voelt, hoe het bijna als een noodzaak voelt. Niet door een enkeling, maar door een massale groep.

De expositie heef veel elementen, maar alles vult elkaar ook constant aan. De herhaling van beelden werkt, het werkt bevestigend, alsof je weet dat je op het goede spoor zit met het begrijpen van wat Zito Lema je probeert te vertellen. De veelheid zou overweldigend kunnen zijn, maar omdat het in het indrukwekkende gebouw staat, dat op zichzelf al een bezichtiging waard is, voelt het gebalanceerd aan. Een balans in tweestrijd, tussen het oude (de kerk) en het hedendaagse (de kunst).

Daarbij is het ook niet alleen je zicht waarop wordt ingespeeld, tussen alle kerkbankjes in staan boxjes waar stemmen uitkomen. Stemmen die gedichten voorlezen, die woorden spreken die je al eerder gelezen had kunnen hebben op het wandtapijt. De stemmen zijn die van leerlingen die mee hebben gedaan aan de workshop van Zito Lema. Bij deze workshop liet ze de jongeren alle papieren correspondentie inzetten en transformeren tot gedichten. Zo creëert ze meer directe afstand tussen haar en het onderwerp, ze laat andere mensen woorden kiezen. Een jongere generatie, een die buiten de omgeving van de kerk staat, een die nu de toekomst is en met een frisse blik naar de bestaande feiten kan kijken. Wat komt eruit? Zwaardere, kritische gedichten, maar ook hele lichthartige komische stukken, of verzonnen monologen.

RODE RAMEN
Als ik in een kerk mocht wonen
Zou ik willen slapen
Ondergronds

Om te luisteren naar
Brutale toeristen
Die stampend als kerkmeesters
Hun mening laten galmen
Als het carillon op zondagochtend

“verandering moet blijven
Zoals het is”
Klinkt het

En ik fluister:
“Aan een storm van rood licht ontkom je niet”
(Keet Winter)

Het protest wordt omarmt en getransformeerd tot een nieuw kunstwerk, een nieuwe kunstvorm, ironisch genoeg juist dat waar over geprotesteerd wordt.

Al met al is het een complexe tentoonstelling die de toeschouwer veel diepgang kan bieden, net zo veel diepgang als dat er in het maakproces en onderzoek is gestopt. Het maakt het intrigerend voor de bezoekers die van puzzelen houden, maar enigszins irriterend voor de toeschouwer die duidelijkheid wil. Waar kijk je nou precies naar en wat is het verhaal erachter?
De kerk heeft er bewust voor gekozen geen extra informatie te geven in de expositie zelf, de reden staat ook aangegeven aan het begin van de expositie: de kerk wil de kunst zelf laten spreken, en wil de toeschouwer prikkelen om zelf in gesprek te gaan over het werk. Maar hoe weet je waar je over in gesprek moet gaan wanneer je zulke complexe en gelaagde werken als die van Zito Lema voor je hebt? Ik waardeer het standpunt van de kerk maar ik miste toch echt een context om de basis van waaruit dit project is ontstaan te begrijpen.

Ik raad je aan om je in te lezen voordat je deze expositie bezoekt, niet dat je altijd hoeft te weten wat er achter een kunstwerk schuilt, maar bij Zito Lema’s fascinerende werken is het zeker een meerwaarde. Het geeft je een rode draad die je zal leiden door de expositie.

De tentoonstelling is nog tot en met 22 augustus te bezoeken. Klik hier voor meer informatie.