De gelaagdheid van de versluiering
Aan het begin van de jaren tachtig begon Christie schilderijen te maken waarbij zij de kunstgeschiedenis gebruikte als inspiratiebron, zij liet zich hierin in de eerste plaats vooral leiden door de kracht van het beeld in plaats van de specifieke betekenis van het subject. De uitgekozen ansichtkaart of afbeelding in een kunstgeschiedenisboek vormt, naast de verf op het palet, als het ware het materiaal om mee te kunnen starten, een beginpunt dat in het uiteindelijke werk weliswaar zichtbaar blijft, maar tegelijkertijd onderdeel wordt van een nieuwe wereld. Niet alleen zijn zij in de moderne tijd terechtgekomen doordat zij eeuwen nadat zij voor het eerst geschilderd werden opnieuw op een doek zijn verschenen, ook worden zij nu opgenomen in een nieuwe beeldtaal van complexe patronen waarin zij in plaats van betekenisdragers vaak eerder als bouwstenen fungeren.
Op het schilderij Erasmus zal de kijker hoogstwaarschijnlijk even moeten zoeken om de kleine figuur rechtsonder op het doek terug te vinden. In tegenstelling tot het originele werk van Holbein vormt hij niet het middelpunt van het vierkante doek. Dat wordt nu juist gedomineerd door een wirwar van zowel geometrische als florale patronen, die de figuur zelf deels overlappen. De denker Erasmus lijkt terecht te zijn gekomen in een soort psychedelische gedachtenexplosie, die je niet direct zou koppelen aan de man zelf met zijn rationele uitstraling en de tijdgeest waarin hij leefde. Niettemin kan hij gezien worden als een van de eerste moderne denkers en vormt hij in het schilderij letterlijk een bouwsteen van de nieuwe wereld, waarin de hedendaagse mens leeft.
Kenmerkend voor de huidige samenleving is de snelle technologische vooruitgang die maar door blijft gaan en er enerzijds voor zorgt dat het leven steeds ‘makkelijker’ wordt gemaakt. De mogelijkheden van bijvoorbeeld smartphones en het internet zorgen ervoor dat steeds meer zaken in het leven met een druk op de digitale knop geregeld kunnen worden, we hoeven bij wijze van spreken het huis niet meer te verlaten, de wereld lijkt steeds meer binnen handbereik te zijn. Tegelijkertijd zorgt deze ontwikkeling volgens sommigen juist voor individualisering en verlies van contact met de omgeving; stap een willekeurig café binnen en je ziet dat veel mensen niet met elkaar, maar met hun telefoon in de weer zijn (waar natuurlijk op hetzelfde moment allerlei andere verbindingen plaatsvinden). De digitale wereld zorgt er ook nog eens voor dat onze ‘escapes’ uit de dagelijkse wereld steeds talrijker en dwingender zijn geworden, we spelen games, kijken films en series online en ga zo maar door. Mensen begeven zich meer en meer in een gefragmenteerde werkelijkheid, waarin allerlei lagen naast elkaar en zelfs door elkaar heen bestaan.
De schilderijen Diskoboulos en Constantine zijn geschilderd in 1983. Van het internet had toen nog niemand gehoord, maar de hiervoor geschetste ontwikkelingen waren natuurlijk al aan de gang. Daarnaast bekijk ik het werk vanuit de tijd waarin ik op dit moment leef en ik kan niet anders dan kijken en interpreteren met de kennis die ik nu bezit.
Dit geeft meteen aan hoe tijdloos de taal van de beeldende kunst in feite is, het werk bestaat niet alleen in het vacuüm van de tijd waarin het tot stand is gekomen, maar zorgt voor een dialoog die in zekere zin voor altijd door kan gaan en bijgesteld kan of misschien wel moet worden.
De diskoboulos (discuswerper) is direct herkenbaar doordat zijn gezicht in de kenmerkende gedraaide houding is geschilderd. Hij bevindt zich niet aan de bovenkant van het doek, zoals je zou verwachten, maar hij bungelt juist onderin. Zijn lichaam is weggelaten en hij kijkt niet naar het object dat hij in de originele oud-Griekse sculptuur in zijn handen houdt. De discus zweeft als een soort vliegende schotel, een losstaand object, boven zijn hoofd. Ook is er niet één, maar zijn er meerdere discussen te zien, die met elkaar een van de vele patronen op het schilderij vormen. Over de verschillende speelse en zachte patroonlagen is een overheersend en harder patroon geschilderd dat iets weg heeft van geometrische rozen; hierdoor lijkt alles op het doek paradoxaal genoeg zowel in beweging als stilgelegd. Net als een ‘still’ uit een film is het beeld voor even bevroren in een momentopname, een tijdelijke staat van zijn.
In de originele sculptuur straalt de figuur enorm veel kracht en beheersing uit, terwijl op het schilderij niet alleen de melancholische blik, maar ook zijn gedemonteerde toestand meer een gevoel van kwetsbaarheid en disharmonie oproepen. Het werk verwijst wellicht naar de oneindige zoektocht in ons bestaan naar evenwichtigheid en vooruitgang, waar de Grieken in de klassieke periode ook al naar op zoek waren, maar laat tegelijk zien hoe complex dit streven is. Onze wereld is naast alle gemakken waarvan wij tegenwoordig zijn voorzien tegelijkertijd zeer gecompliceerd geraakt. De talloze keuzemogelijkheden en alle lagen of digitale schermen die wij gebruiken en bedienen zorgen ervoor dat dissociatie, vervreemding en verdeeldheid op de loer liggen.
Hoewel de schilderijen iets zeggen over de huidige tijd, tonen zij op hetzelfde moment dat menselijke emoties van alle tijden zijn. Op het schilderij Constantine is de sterke keizer juist aan de bovenkant van het doek geplaatst, hij kijkt de toeschouwer aan, waardoor zijn positie als heerser over zijn rijk benadrukt wordt. Al gaat er een sterke kracht van hem uit, de wereld om hem heen is opnieuw uit balans gebracht. De ogen van de figuur zijn niet even groot en dat geeft hem een wat verwarde, verwilderde uitstraling, de verschillende patroontjes krioelen kriskras over zijn gezicht en door elkaar heen en brengen zo een chaotische energie tot stand. Ze benadrukken naar mijn idee de contradictie tussen uiterlijke vertoning enerzijds en de vaak meer gelaagde, deels voor anderen verborgen gehouden kanten van de innerlijke wereld anderzijds. Constantijn was niet alleen verantwoordelijk voor het voeren van oorlog en voor talloze slachtpartijen, ook was hij in staat om zijn eigen vrouw en oudste zoon te laten vermoorden. Weerzinwekkende en onvoorstelbare daden die helaas niet alleen tot de geschiedenis behoren. De grootste gruwelijkheden waar mensen toe in staat zijn om bijvoorbeeld macht te verkrijgen en te behouden zijn nog steeds dagelijkse kost, we zien de beelden op het nieuws en op het internet en lezen erover in kranten en tijdschriften. Maar wat wij veelal niet te zien krijgen is hoe zulke acties uiteindelijk inwerken op de ziel, op de spirituele kant van het zelf. Het kan naar mijn idee niet anders dan dat dit soort gedrag interne conflicten en twijfels met zich meebrengt. In deze schilderijen wordt de complexe gelaagdheid van de binnenwereld naar de voorgrond gebracht en domineert hiermee de buitenkant die zich in het dagelijks leven manifesteert.
In de hiervoor beschreven werken staan steeds mannelijke figuren centraal, maar in de schilderijen hierna maken ze plaats voor allerlei verschillende werken waarin de Madonna, ofwel Maria, als moeder van Jezus waarschijnlijk de meest afgebeelde vrouw in de kunstgeschiedenis, het uitgangspunt vormt. Hoewel de werken nog steeds gelaagd zijn door middel van de veelheid aan patronen die elkaar overlappen, is de vrouwelijke persoon nu wel steeds het middelpunt van het doek. Ook wordt zij hier, in afwijking van de klassieke iconografie, nooit afgebeeld met Jezus in haar armen; op sommige schilderijen zijn haar handen wel zodanig weergegeven dat je kunt zien dat ze in het origineel het kind vasthielden. Nu zijn ze leeg, maar niet op een manier dat er een afwezigheid of een gemis mee gesuggereerd wordt, zij focussen eerder op een omarming van het zelf en stralen enorm veel zekerheid uit. Ze benadrukken hiermee misschien de kracht van de vrouwelijkheid, die natuurlijk veel meer inhoudt dan alleen de rol van het moederschap.
Het schilderij Sleutelmadonna draagt deze titel, omdat ze het begin van deze nieuwe serie inluidt, sleutels en harten vormen onderdelen van de vele patronen op het doek. Misschien betekent het niet alleen een ingang naar een nieuw onderwerp, maar ook een bevestiging van een juiste weg die ingeslagen wordt. Het onderwerp lijkt intiemer en nog meer voort te komen uit intrinsieke waarden, die voor mij deels aansluiten bij de persoonlijkheid van de kunstenaar. Ik besef dat deze interpretatie nogal persoonlijk is, wat in de eerste plaats komt doordat de serie Madonna’s in mijn herinnering de eerste werken van mijn moeder zijn die ik zag. Meerdere schilderijen hingen op verschillende momenten bij ons in huis of ik zag ze op het atelier. Een aantal werken zijn op kaarten gedrukt en hingen als kleine replica’s in mijn kamertje, en werden jaren later door mij gebruikt als boekenlegger of als notitiepapier om bijvoorbeeld snel een telefoonnummer of andere aantekening op te schrijven. De afbeeldingen werden en zijn zogezegd onderdeel van mijn dagelijks leven, ze waren er altijd al bij en zijn daarmee symbool komen te staan voor niet alleen het kunstenaarschap van mijn moeder, maar ook voor haar als persoon. Zo lang ik me kan herinneren heb ik haar gezien als een vrouw die zeker is van haar zaak, ze weet wat ze wil en heeft er het vertrouwen in dat zij zal slagen en het door haar nagestreefde doel zal bereiken. Ik heb altijd al bewondering gehad voor de manier waarop zij van alles weet te organiseren, vanaf het runnen van ons gezinsleven tot het coördineren van excursies voor de kunstacademie. Daarnaast zie ik haar samenwerkingen aangaan met allerlei verschillende mensen zoals bijvoorbeeld in het atelierpand of met de buren om een gemeenschappelijk doel in de wijk te bereiken en ga zo maar door. Steeds opnieuw zie ik mijn moeder met grote energie hierin het voortouw nemen om met haar overtuigingskracht meestal haar plan te laten slagen. Op een vergelijkbare manier zie ik die trefzekerheid in de Madonna-serie terug, die in een kort tijdsbestek (43 schilderijen in één jaar!) tot stand is gekomen. Het is wel duidelijk dat Christie een sterke noodzaak voelde om deze werken te maken, ze moesten geschilderd worden. De afgebeelde vrouwen stralen enerzijds een zekere sereniteit uit en op hetzelfde ogenblik schreeuwen zij bijna naar de kijker dat zij gezien moeten worden. We kunnen niet zomaar om ze heen, de manier waarop zij van het doek spetteren straalt als een soort boemerang eenzelfde soort levensenergie uit als van waaruit zij zijn voortgekomen.
Al vormt een religieus symbool de basis voor het werk, het christendom heeft er als zodanig uiteindelijk weinig tot niets mee te maken. De Madonna representeert eerder alle vrouwen van alle tijden, vanuit alle achtergronden, de vrouwen hebben steeds andere gedaantes in de schilderijen, maar staan tegelijkertijd in relatie tot elkaar, waardoor zij met elkaar als een veelvormige eenheid kunnen worden opgevat.
De Rozenmadonna doet momenteel misschien eerder denken aan een islamitische gesluierde vrouw dan aan het christelijke icoon Maria. De gestippelde patronen op het gezicht van de Madonna Lippi kunnen opgevat worden als tatoeages die in bijvoorbeeld de Aziatische en de Maori cultuur voorkomen en dan bepaalde betekenissen hebben die in verband staan met bescherming, kracht en schoonheid. Tegelijkertijd is de tattoo in het huidige straatbeeld steeds gangbaarder geworden en kan hij net zo goed geassocieerd worden met de populaire, hedendaagse cultuur waarin het deels andere en deels dezelfde
betekenissen kan hebben. Zo verschuiven betekenissen van beeldelementen in een door ontwikkelingen in de tijd veranderende context.
In de schilderijen zorgen de terugkerende versluierende patroonlagen over en rond de vrouwen voor een zekere versmelting met elkaar, maar tegelijkertijd behouden zij een sterke individualiteit. De versluiering heeft geen verhullend effect, maar legt eerder een extra laag bloot van de krachtige vrouwelijkheid die van alle tijden is. Maria is natuurlijk een belangrijke figuur binnen het christendom, maar haar rol is in zekere zin ook beperkt tot het baren van de ‘verlosser’ en daarbij is zij dan ook nog maagd en zogenaamd puur gebleven; ze vormt dan ook een paradoxaal rolmodel waaraan geen enkele vrouw daadwerkelijk kan voldoen. De Madonna’s van Christie representeren een heel andere, bredere complexiteit en significantie van het vrouw zijn die meer past bij onze moderne wereld zonder de historische dimensie uit het oog te verliezen.
Vanuit mijn opvoeding is mij nooit meegegeven dat ik andere kansen of een ander toekomstperspectief zou moeten hebben dan bijvoorbeeld mijn broertje. Mijn moeder is zelf een ultiem voorbeeld van een vrouw die altijd hard heeft gewerkt en nooit is teruggedeinsd voor de patriarchale dominantie die niet alleen nog steeds in onze samenleving, maar ook tot op bepaalde hoogte in de ‘kunstwereld’ van kracht is. De Madonna van nu is een vrouw die zich niet verschuilt, maar die zich durft te laten zien en de gelaagdheid van de vrouwelijkheid omarmt en benut. Ze staan hiermee voor een vrouwelijkheid die ik zelf ervaar; ik ben evenveel waard als een man, maar ik ben niet hetzelfde en hoef dat niet te zijn. Vrouwen mogen zichzelf mooi maken en tegelijk iets te vertellen hebben. Deze boodschap is mij in mijn leven mede door Christie’s schilderijen meegegeven. Haar schilderijen blijven ook vandaag de dag even relevant als in het begin van de jaren tachtig toen ze gemaakt werden. De strijd is nog niet gestreden.
De tentoonstelling van Cristie van der Haak in nog t/m 31 jan 2016 in het Gemeentemuseum
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl