Schaamte is een onzichtbare emotie
Wat we verborgen willen houden, wordt zichtbaar. Waarover we niet willen praten, wordt openbaar. Zo prijst de tentoonstelling Schaamte zich de wereld in. Een expositie over schaamte lijkt een bijkans onmogelijke zaak want schaamte is vooral een onzichtbare emotie. Als zichtbare tekenen van schaamte zijn er het blozen of het wegkijken maar innerlijke krimpen, het samentrekken van al je organen, het verlangen naar onzichtbaarheid past het meest perfect bij de emotie schaamte en hoe kun je dat laten zien? Hoe kun je daarvan iets laten voelen?
Thijs Goldschmidt maakte in 2004 het boekje Wegkijken en de titel laat al iets los over hoe lastig het is om schaamte in beeld te brengen. Hij richt zich op de beelden die gêne bij de kijker veroorzaken. ‘Wanneer ik mij kan identificeren met de dader’, schrijft Tijs Goldschmidt, ‘en verwerp wat die de ander aandoet, dan voel ik plaatsvervangende schaamte.’ Paul Faber doet opnieuw een poging in de tentoonstelling Schaamte in museum Dr Ghuislain in Gent en benadert het fenomeen zowel als een individueel als een maatschappelijk fenomeen. Faber was jarenlang conservator bij het Tropenmuseum en pakt het onderwerp breed op waardoor het toch een typische Ghuislain tentoonstelling is geworden: een thema dat als op het spit wordt rondgedraaid om alle aspecten te belichten. Er is veel volkskunst en niet-westere kunst te zien, een specialiteit van Faber.
Adam en Eva en de appel, daar begon het natuurlijk allemaal mee. Verdreven uit het paradijs kwam ook de schaamte opzetten en ze bedekten hun schaamstreek met bladeren. Gigantische vijgenbladeren doen hun entree in de kunstgeschiedenis. Hier zijn allerlei soorten afbeeldingen van Adam en Eva bij elkaar gebracht, geborduurd, geschilderd , uit hout gebeiteld, achter glas enzovoort. In een 19e eeuws filmpje over het seksuele verlangen tussen een man en een vrouw, weet de man van geiligheid niet hoe hoog hij moet springen. De slang om zijn nek verwijst naar de zonde van dit seksuele samenzijn.
Te midden van de naakte voorouderbeelden uit niet-westerse landen en het met schaamte beladen naakt in het westen is daar de film The Beginnings van Roy Villevoye. De Asmat lopen naakt rond. Een donkere vrouw leest het scheppingsverhaal voor uit de bijbel: het begin. De Asmat beginnen de onderhandelingen over de prijs voor hun aandeel in de film, hun naaktheid. ‘Villevoye confronteert ons met het westerse verlangen naar een originele mythe en de projectie op de ‘Ander’. (..) Villevoye lijkt iets te willen zeggen over hoeveel cultuur er overblijft als we naakt in een bos rondlopen. “Een groot deel cultuur dus, zo blijkt”, schreef Esma Moukthar. Verwarring over het paradijs dus.
De campagne foto is een in het wit geklede vrouw die haar hand voor het gezicht slaat.: opnieuw verbergen en er niet willen zijn. Het is wel een wat letterlijk beeld over schaamte. Zoals Gone, een schilderij van een meisje met een in zichzelf gekeerde blik, van Michael Borremans ook tekort wordt gedaan met het toedichten van deze ene emotie.
De kracht van de tentoonstelling ligt in de grote hoeveelheid verschillende zaken rondom schaamte die bijeen zijn gebracht. In een glazen kastje ligt een soort Rolodex, de Mutoscoop met 850 kaarten over The original sin afkomstig uit het politiemuseum. Hier had ik wel even doorheen willen gaan om de teksten op de kaarten te zien. Er is een houten poppetje waarbij je de dokter kon aanwijzen waar je pijn had zonder dat je je hoefde uit te kleden: een Chinees diagnosemodel.
Fijne erotische tekeningen van Duchamp, naar het voorbeeld van Rodin, laten zijn tedere en zachte kant zien: ‘Eros c’est La Vie’ was immers zijn motto. Een stel rust in elkaars armen. Verrukkelijk. En er zijn twee pannenlappen met ruitjes die geslachtsorganen hebben gekregen van Duchamp, een grapje.
De collages van Paul McCarthy, expert van het schaamteloze, zoeken meer de grenzen in beeld op, mogelijk om de grenzen bij jezelf ontdekken. Wat kun je aan om te zien?
Ina van Zijl toont prachtige kleine werkjes met vrouwelijke geslachtorganen in fel roze en ongezond goen. ‘Blushing Bride.’ Door de transformatie in verf kijk je zonder probleem naar deze prachtige schilderijtjes. In de context van schaamte valt er niet meer zo snel iets uit de toon, zoals de foto’s van Zoë Leonard op de Documenta 10 dat nog deden. Te midden van de klassieke portretten waarbij, zoals gebruikelijk, mannen vrouwen afbeelden, hingen foto’s van het vrouwelijk geslachtsorgaan waarop alles helder te zien was; en wat een verschillen. Goed kijken, dat is waar het in de beeldende kunst op aankomt, maar hier was het lastig turen om de foto’s te bestuderen, ik voelde me gegeneerd, keek ook steeds om me heen. Het viel niet mee om neutraal te doen, niets aan de hand, ik bekijk gewoon de variaties in kleur en vorm en de lichtval van deze vagina’s.
De publieke schaamte gaat om het collectieve schaamtegevoel van een gemeenschap en is meestal verbonden met het vernederen van de ander. In het verleden kon dat al op jonge leeftijd beginnen: kinderen die op school het goede antwoord niet wisten kregen ezelsoren of een ezelsmuts op.
Een van de meest schrijnende beelden vormt de serie portretten van een groep Berbervrouwen. In de Algerijnse onafhankelijks oorlog besloot men de bergdorpen te vernietigingen waarbij de bewoners werden verplaatst naar kampen. Dienstplichtig fotograaf Marc Garanger moest foto’s maken voor de identiteitsbewijzen waarbij de vrouwen gedwongen werden hun sluier af te doen, iets dat tegen al hun fatsoensregels inging. De verhuld boze blikken van de vrouwen geven op een niet mis te verstane manier blijk van de onbeschaamdheid van de handelingen van het Franse leger. Dit zijn de foto’s die aankomen, net als de grote monumentale portretten van Boris Mikhailov. Tegen betaling laat hij dakloze mensen in Oekraïne schaamteloze exhibitionistische poses aannemen. Wij kijken ernaar en voelen de intense treurigheid van hun levens. Wij kijken ernaar maar het kost moeite. Want deze mensen kijken terug, ze kijken ons direct aan.
Schaamte 31.10.15 – 29.05.16 museum Dr Guislain, Jozef Guislainstraat 43 B-9000 Gent
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl