Het perspectief van een duiker – met Anne-Marie van Sprang naar ‘Low Tide, Still Here’ van Tanja Smeets

De Bewaerschole in Burgh-Haamstede (Schouwen-Duiveland) is een intieme ruimte die voorheen dienstdeed als kleuterklas, postkantoor, oefenlokaal van de plaatselijke harmonie en als mortuarium. Nu wordt de Bewaerschole alweer 40 jaar door vrijwilligers gerund als tentoonstellingsruimte voor hedendaagse kunst. Vaak zijn het meerjarig durende projecten waarbij soms ook andere locaties worden betrokken.

Mijn metgezel Anne-Marie van Sprang is naast beeldend kunstenaar ook duiker en goed bekend met de wonderlijke onderwaterwereld. De voortdurende metamorfoses, die daar plaatsvinden, zijn bijna niet voor te stellen. Ze vertelt over alle verschillende stadia van sepia, de eieren die als kleine puntige zwarte zakjes in donkere trossen tegen de stokjes van de kokerworm worden afgezet en later zulke sierlijke veelarmige koppoters worden, terwijl wij op het strand alleen de broswitte sepiaschilden vinden, hun intern skelet.

Als ik de expositieruimte binnenkom, moet ik even mijn verwachtingen wegslikken. Andere installaties of tentoonstellingen, die ik van Tanja Smeets bezocht, gaven mij altijd onmiddellijk het gevoel omringd te zijn en zo onontkoombaar onderdeel van het werk te worden. Maar nu is er een soort afstand. Ik bekijk het werk van bovenaf, het horizontale perspectief van een duiker.
De expositieruimte wordt bijna in tweeën gedeeld met links een zwart-witte bodemwereld die doorloopt in een gekleurd eiland dat iets uit het midden is geplaatst en omhoog reikt. Rechts daarvan schittert en gloeit het koperbruin en oranje. Het strakke ritme van een rol koperen draadbinders wordt doorbroken door het licht, dat vanwege kleine krommingen in het koperdraad, onregelmatig door de draden speelt en ze tot leven wekt.
Anne-Marie vindt het juist heel krachtig dat je de installatie, ondanks dat die uit zulke vele verschillende elementen bestaat, toch als eenheid ervaart. Ze wijst mij erop dat het met duiken net zo kan zijn, dat je zelfs in een duik van een uur hele abrupte wisselingen kunt meemaken alsof je opeens in een totaal ander gebied of seizoen bent terechtgekomen.

‘Low Tide, Still Here’ van Tanja Smeets maakt onderdeel uit van het tweejaarlijkse project ‘Nomadisch leven, zwerven in tijden van overpopulatie’.
Haar installatie gaat over een getijdengebied, het onderwaterlandschap dat tijdelijk blootligt als het water zich met eb heeft teruggetrokken en de wieren in hun sierlijke bewegingen zijn gestold, aan de bodem gekleefd. Het korte moment van verstilling voordat het tij keert en het water het weer overneemt. De laatste plasjes zijn weggesijpeld. Achtergelaten gaten en geulen, stilgelegde beweging.
Algauw zitten we op onze hurken en verdwalen mijn ogen in details van dit gelaagde bodemleven. In de grijze platen vilt zijn grillige lineaire patronen voorgestanst als in het modelbouwtriplex van een dinogeraamte uit de kindertijd van mijn zoon. Soms steken stukken schuin omhoog, op elkaar leunend. Niet overal zijn de snedes doorgedrukt alsof de zeebodem is samengesteld uit sediment van verschillende hardheden, hier en daar door erosie weggespoeld.
Zoals koralen tientallen jaren nodig hebben om een millimeter te groeien zou ook hier bijna onmerkbaar de tentoonstelling kunnen veranderen. Je kunt je voorstellen, dat als je de tentoonstelling op een later tijdstip opnieuw bezoekt, het getij de werken heeft hergroepeerd zoals ook de zee voortdurend sorteert. De ene keer is het strand beschreven met bandwier, geen enkel eikapsel van de wulk te vinden, dan weer ligt het er vol mee of is het zand met schelpen bezaaid. Het zijn de stromingen, die als rivieren onzichtbaar door het water gaan. Als duiker ervaart Anne-Marie soms duidelijk zee- mee, terwijl in een bovenliggende laag de stroming juist tegengesteld kan zijn. Ook kan de temperatuur daar anders zijn. Elke laag is als een biotoop waarin weer andere organismen leven. Zo zijn ook de beelden van Tanja door de ruimte gestroomd of klitten ze ergens samen.
Anne-Marie merkt dat deze manier van opstellen en de smalle looppaden haar aandacht verscherpt, haar steeds langzamer laat bewegen, dat de kijkintensiteit toeneemt en ze steeds meer ontdekt. Dit loopt zelfs door als ze weer buiten staat. Opeens vallen haar andere dingen op aan het hek en dat de berg zand bij de aannemer om de hoek niet meer dezelfde is als op de heenweg. Als je wat je kent heel anders kan gaan zien en benaderen, kunnen er nieuwe mogelijkheden ontstaan. Het geeft enorm veel ruimte, en op een hele positieve manier als je je denkgewoontes kunt doorbreken. Als er iets nodig is in deze wereld, meent Anne-Marie, dan is het ruimte om te kunnen denken en dat wat je kent anders te kunnen zien.

Het is een kwetsbaar gebied. Mag ik hier wel zijn? Juist door onze heimelijke aanwezigheid bekruipt me het gevoel van nietigheid. Uitvergrote details houden mij klein. Een beeld is bij Tanja nooit alleen, maar is samengesteld uit allerlei delen of groepen die samenwerken, woekeren, de ruimte vullen, alles omsluiten, de straat op gaan, de wereld door trekken. Het oncontroleerbare van de natuur. Processen die ook zonder ons doorgaan. Het nomadisme schuilt in het werk zelf.
Haar beelden blijven evolueren en worden vaak weer ingezet als onderdelen van een nieuwe installatie of een volgende opdracht of tentoonstelling. Ze duiken op als een terugkerend refrein of blijven alsmaar groeien en veranderen doordat delen worden hergebruikt en andere vormen er weer aan vastgehaakt. Zoals de met gaatjes geperforeerde metalen schoteltjes aanvankelijk onderdeel waren van het ophangsysteem voor het beeld van bladvangers bij Façade (Middelburg 2022). Hier zijn ze samengevoegd en met randen franje bekleed tot asymmetrische anemoonachtige. De veelkleurige huid van het metaal gloeit door het oranje franjeband nog meer op uit de grijze bodem. Door dit hergebruik van delen van een installatie is haar hele oeuvre één grote familie. Wel met een eigen karakter merkt Anne-Marie op. Het zijn unieke, maar verwante vormen van leven. En alleen in de presentatie, de tentoonstelling of opdracht komt het werk voor even stil te staan, erna evolueert het verder tot nieuwe verschijningsvormen.

We hebben het over migratie, een probleemstelling die de Bewaerschole in de titel van de reeks tentoonstellingen duidelijk stelt. Anne-Marie vraagt zich af wat voor verantwoordelijkheid een kunstenaar krijgt? Moet kunst tegenwoordig alle problemen van de wereld oplossen? En is met verse ogen de wereld bekijken en denkgewoontes doorbreken niet het begin van een oplossing?
Is dat waar beeldende kunst over zou moeten gaan? Bij Tanja Smeets gaat het over nieuwsgierigheid, open staan, actief kijken en ontdekken, maar ook over materiaal, huid, techniek en in die zin is haar werk dat van een klassiek beeldhouwer te noemen. Anne-Marie vindt het grote verschil dat er bij Tanja geen hiërarchie bestaat tussen de verschillende materialen. Porselein, koper of plastic, het één is niet belangrijker dan het ander, de keuze wordt bepaald in het doen. Tanja heeft een heel eigenzinnig, inventief materiaalgebruik. Hoe plastic bladvangers, die in dakgoten worden gebruikt, hier de vangarmpjes van een reusachtige plankton etende worden. Het is of ze de natuurlijke wereld opnieuw bedenkt vanuit alle technische mogelijkheden die de mens tegenwoordig ter beschikking staan. Door open te staan voor alles wat bruikbaar is.
Ze gebruikt bestaande materialen van de bouwmarkt waarvan ze de functie niet kent, ook niet wil kennen omdat het mogelijk haar blik beperkt. Soms ligt iets jarenlang in haar atelier te wachten, gekregen of intuïtief aangeschaft op grond van associaties of herkenning en ineens vindt het uiteindelijk zijn bestemming. Ook kan Smeets heel lang onderzoek doen naar een bepaald materiaal, techniek of machine voor ze weet hoe ze die in haar werk zou kunnen inzetten. Zo experimenteerde ze met de vlechtmachine in het textiellab van het textielmuseum in Tilburg en liet ze deze om buizen heen vlechten waardoor ze veel dikkere koorden kon maken. Getufte weke sponsbodems blijken hard en met 3d geprinte koralen begroeid. Door verhitting kan ze deze in vlas geprinte delen vervormen en aan andere materialen laten hechten. Een mislukking kan soms tot een geweldige ontdekking leiden. Zo mengde Tanja tijdens een werkperiode in het EKWC (Europees Keramisch Werkcentrum – Oisterwijk 2013) porselein met glazuur en drukte ze dit mengsel door frituurzeven, die ze mee stookte. Het werd een glanzende plas waaruit het ijzeren draadframe stak. Door dit experiment op allerlei temperaturen te herhalen ontstaan vele verschillende oppervlaktestructuren, van bijna vloeibaar druipend tot een korrelige huid die nog net door het skelet van de meegebakken zeef bijeengehouden wordt. Weekdieren die zich bedenken en dan toch weer hard en strak zijn. Hoe ondoorgrondelijk haar beweegredenen soms lijken, niets gebeurt zomaar. In de natuur is dat niet anders en ik moet denken aan het prachtige beeld, dat ik vorige week zag bij de preview van de film ‘de wilde Noordzee’. Van een poliepenkolonie, bestaande uit stijve torentjes die op hun beurt uit gestapelde schijfjes zijn opgebouwd, maakt zich onverwachts zo’n schijnbaar hard schijfje los en onmiddellijk wordt ze zacht en danst in pulserende bewegingen soepel weg, een miniatuurkwalletje.

In februari bezocht Tanja Smeets het NIOZ (Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee) in Yerseke en bekeek er ’s morgens de getijdebassins waar men de verschillende wieren onderzoekt vanwege hun gebruiksmogelijkheden voor de textielindustrie, als voedsel en als weerstand in het water bij zeespiegelstijging. Toen ze er aan het eind van de middag weer ging kijken, was er van die fascinerende wereld van wieren en uitwaaierende plantjes met al hun kleuren en structuren niets meer te zien onder het gladde spiegelende wateroppervlak. Dit laagtij landschap is slechts enkele uren zichtbaar en iedere keer weer anders, met nieuwe organismen die zich tijdelijk nestelen in het zand of harde oppervlakten laten veranderen in een intrigerende amorfe massa.

Iedere kunstenaar binnen het project ‘Nomadisch leven, zwerven in tijden van overpopulatie’ wordt gevraagd behalve de tentoonstelling in de Bewaerschole ook een nomadische locatie te kiezen. Tanja gaat bij het NIOZ structuren uit haar atelier aan de getijdetafels vastmaken met de verwachting dat zee, zout, wieren, pokken en andere organismen het onherkenbaar zullen veranderen. Anne-Marie ziet dit buitenatelier waar Tanja haar proeven doet als een kans waar ook de bedenkers van de getijdetafels van het NIOZ mogelijk veel aan kunnen hebben.
Het proces zal op de website van de Bewaerschole te volgen zijn. https://www.bewaerschole.nl/

Low Tide Still Here Tanja Smeets 15 juni – 14 juli
Bewaerschole, Weststraat 18, Burgh-Haamstede

Meer informatie over teja van hoften is te vinden op www.tejavanhoften.nl
In 2025 verschijnt haar boek G a a n d e w e g.