De uitwissing van de Palestijnse aanwezigheid, planten en waterbronnen — over het werk van Sirah Foighel Brutmann en Eitan Efrat

De wind waait hard, terwijl het goudgele zand en de uitgestrekte leegte van de Negev/Naqab-woestijn in Israël/Palestina zich ontvouwt. We zien een Bedoeïenman, gehurkt bij een auto, spelend op een rebab, een traditioneel snaarinstrument dat de eeuwenoude klanken van het landschap draagt. In een volgend shot verschijnen toeristen op kamelen in een kunstmatige oase, ondergedompeld in het land van de Bijbel.
Vanaf het begin van de audiovisuele reis Là van Sirah Foighel Brutmann en Eitan Efrat S.M.A.K. Gent ontstaat een beklemmende spanning, een unheimlich gevoel. Là creëert een experimentele audiovisuele omgeving door afwisselend gebruik te maken van digitale film, analoge 16mm-film en diafilm. Door deze technieken te combineren en te verstoren, ontwrichten Brutmann & Efrat het beeld en wekken ze een gevoel van rusteloosheid, onbehagen en onveiligheid op. Je wordt toeschouwer van de geschiedenis en de vergankelijkheid van verhalen en het geheugen.

Door de recente escalatie van de onrust in Israël/Palestina zijn deze emoties moeilijk te negeren. De tentoonstelling is confronterend. Het zet me aan het denken over mijn beperkte kennis over Israël/Palestina en de voortdurende Nakba, onderwerpen die vaak onderbelicht blijven.
Là volgt de weg door de woestijn in de voetsporen van de Joods-Belgische regisseur Chantal Akerman, die in 2015 overleed. De tentoonstelling verkent de uitgewiste lagen van de Negev/Naqab woestijn en blikt steeds terug naar Brussel, de stad waar Akerman opgroeide en Brutmann & Efrat momenteel wonen. Door de afwisseling van plaats en non-lineariteit ontstaat een gefragmenteerd en gelaagd gevoel van tijd en ruimte, waarin de ervaring van thuis zijn en vervreemding vervlochten raken.

De tentoonstelling is een denkbeeldige dialoog tussen Brutmann & Efrat en Chantal Akerman. Geïnspireerd door het werk van Jacques Derrida voert Là een rouwproces uit door Akerman’s artistieke taal te gebruiken, om zo te communiceren met Akerman en haar in leven te houden. Kenmerkende thema’s van Akerman zijn verlies, ontworteling en leven in de schaduw van het verleden, als dochter van twee Holocaustslachtoffers. De titel Là verwijst naar Akerman’s film Là-Bas (2006), waarin ze diep in haar depressie haar uitzicht door de ramen van een verduisterd appartement in Tel Aviv filmt, reflecterend op haar relatie met Israël. De film wisselt tussen reflecties op het verleden en gevoelens van vervreemding in het heden, terwijl ze door gesluierde ramen de mensen buiten observeert, waarmee het contrast tussen haar innerlijke beleving en de buitenwereld wordt benadrukt.

“Fonetisch betekent Là (Frans voor “daar”) iets anders in het Arabisch en het Hebreeuws. In het Arabisch betekent  [la] “nee”, een woord dat hier staat voor de ontkenning van de heersende narratieven over het grondgebied. In het Hebreeuws betekent לה [la] “voor haar”, hier in de betekenis van een ode, of een soort offer, aan Chantal Akerman.”
(Uittreksel uit de tentoonstellings-tekst)

Là verwijst vaak naar sleutelscènes uit Akermans werk, zoals het beeld van een boom in een storm in de woestijn in No Home Movie (2015). Voortbordurend op de taal van Akerman zijn de videowerken vormgegeven als brieven, zo beginnen Brutmann & Efrat altijd met “Beste Chantal”. In Un Âne luisteren we naar de brief, terwijl we kijken naar het lege woestijnlandschap en worden we geconfronteerd met de uitwissing van de Palestijnse aanwezigheid, planten en waterbronnen. “Je hebt de kracht en de schoonheid van dit landschap vastgelegd, maar besloot om de locatie niet te vermelden… je hebt de woestijn anoniem gelaten, een generieke woestijn, eender welke woestijn.” Brutmann & Efrat geven antwoord: “Dit is Al-Naqab.” Zo geven ze naam aan het ongenoemde. De aandacht wordt gevestigd op Akerman’s ambiguïteit. Wat zou Akerman antwoorden op deze brieven?

Akerman’s relatie met Israël was er één van aantrekken en afstoten. Dit creëert een gevoel van melancholie, het verlangen om ergens bij te horen maar niet in staat zijn om dat te realiseren, een dualiteit van thuishoren en niet thuishoren, brengt een constante innerlijke strijd met zich mee. Is het bouwen van een steeds grotere muur de oplossing om je thuis en identiteit te beschermen? In [Anan] (2024) verwijzen Bruttman & Efrat naar Là-Bas: “Ik tel niet mee…ik ga volgende week naar huis.” Haar voortdurende verlangen om ergens anders te zijn, weerspiegelt haar innerlijke conflicten en de zoektocht naar een gevoel van echte verbondenheid.

In [Anan] (2024), wordt een tweede brief aan Chantal voorgelezen in het Jiddisch, de taal van de voorouders van zowel Akerman als Bruttman & Efrat. Een taal die heeft moeten wijken voor het Zionistische Hebreeuws. In de brief wordt verwezen naar een stuk uit Là-Bas (2006): “Waarom pleegde de moeder van Amos Oz zelfmoord in Tel Aviv op een regenachtige dag? Was het omdat ze zich hier verbannen voelde? Had ze iets van zichzelf verloren toen ze Europa verliet?”

Israël zou een droom moeten zijn voor velen, een belofte van een nieuw leven weg van de horror van Europa, een plek om eindelijk te kunnen wortelen. Maar voor velen bleef die horror aanwezig, zowel in hun externe als interne wereld, van generatie op generatie. In Là-Bas vraagt Akerman zich af of Israël het ‘beloofde land’ is of slechts een nieuwe vorm van ballingschap. Bruttman & Efrat vertellen in briefvorm aan Akerman hoe de geschiedenis zich herhaalt. Hoe intergenerationeel trauma opnieuw wordt geproduceerd en in stand wordt gehouden door de aanhoudende Nakba op de Palestijnen en de aanvallen in de Gazastrook. Hoe de Palestijnse samenleving die generaties beslaat, is veranderd in een volk van vluchtelingen. “Hoeveel tijd zal het kosten om te rouwen voor de slachtoffers van de genocide in Gaza?”, vragen Bruttman & Efrat zich af. Rouw vindt geen vastgelegd pad binnen de tijd; het lijkt uit te rekken, verspringt van individuen naar generaties.

In Horizons (2024) experimenteren Bruttman & Efrat met zout water uit de Dode Zee om hun 16mm-film te ontwikkelen. De sporen van zout laten subtiele markeringen achter op het beeld, waardoor de invloed van een specifieke omgeving tastbaar wordt. Dit proces leidt tot een samensmelting van beelden waarin twee verschillende horizonnen te zien zijn, vastgelegd op verschillende tijdstippen en vanuit verschillende perspectieven. Hoe verschillen onze interpretaties van hetzelfde beeld? Van hetzelfde landschap?

Het hoogtepunt van de tentoonstelling is het werk Là Ensemble (2024), een indrukwekkende treurzang uitgevoerd door een meerstemmig koor . Deze audiovisuele installatie bestaat uit elf projecties van woestijnlandschappen en close-ups van inheemse en geïmporteerde planten. De planten zijn de getuigen van geschiedenis en tonen hoe menselijke interventie de natuurlijke omgeving beïnvloedt. De treurzang benadrukt thema’s van verlies en ontworteling.
De projecties nemen je mee op een reis langs route 3199, tussen Arrad en Massada, een oude vesting in Israël waar volgens de overlevering in 73 na Christus een groep Joodse verdedigers collectief zelfmoord pleegde om gevangenneming door de Romeinen te voorkomen (hoewel hier geen archeologisch bewijs voor is gevonden). Deze iconische toeristenplek beïnvloedt hoe men naar het landschap kijkt. Terwijl het geluid van het meerstemmig koor in intensiteit toeneemt, opgebouwd door een canon van gelaagde stemmen die de noot “la” produceren, bereikt het stuk plotseling zijn hoogtepunt en wordt alles abrupt donker, terwijl de echo van de treurzang nog in je lichaam nagalmt.

Là benadrukt niet alleen fysieke en emotionele leegte, maar ook de complexe verhouding tussen identiteit, geschiedenis en natuurlijke elementen in Israël/Palestina. Het onvermogen om thuis te horen, de diepgewortelde melancholie, en de voortdurende zoektocht naar een fysiek thuis worden in deze audiovisuele reis krachtig verbeeld. Dat gevoel ergens thuis te willen horen is menselijk. De thema’s onderdrukking, uitmoording en ontworteling herken ik in zowel mijn eigen Joodse familiegeschiedenis als in die van de Palestijnen.

De tentoonstelling eindigt met een kleine bibliotheek van boeken over de uitwissing van Palestijns leven door de Israëlische staat. Ik blader door de boeken vol foto’s van bergen stenen en ruïnes. Deze confronteren me met hoe pijnlijk herkenbaar deze beelden zijn. De beelden verschillen nauwelijks van de stapels stenen waar ik zelf doorheen liep toen ik de oude Joodse begraafplaats van mijn voorouders in Oekraïne bezocht, een plek die tegenwoordig als lokale afvalstortplaats dient, of inmiddels misschien compleet verdwenen is door de woekerende oorlog. Ik besef me hoe de cyclus van verwoesting zich keer op keer herhaalt.

Het is bijzonder hoe Bruttman & Efrat als Israëlische makers de confrontatie aangaan met de huidige staat van de wereld. Deze memoriam voor Chantal Akerman betuigt eer aan haar werk en voegt een extra dimensie toe door de complexe realiteit te erkennen en mee te nemen.

Kan het onder ogen zien van Joodse en Palestijnse trauma’s ons helpen om de toekomst tegemoet te treden en een proces van heling te starten? Zodat we onze eigen vooroordelen kunnen afleren, begrip kunnen krijgen voor elkaars strijd en identiteit, ruimte kunnen creëren voor rouw en verwerking, en de menselijkheid in een ander te erkennen?

“…in mijn notities staan dingen over tijd en ruimte.
Over geworteld raken in de ruimte.
Dat kan ik begrijpen.”

Là-Bas, Chantal Akerman, 2006