Klievende kunst door Paul van der Eerden
De tentoonstelling Good Company met tekeningen van Paul van der Eerden in het Boijmans is schokkend. Niet vaak word je door een kunstenaar die alleen maar tekent zo voortdurend figuurlijk in je gezicht geslagen. Niets kan niet bij hem. Hoewel de meeste werken van bescheiden formaat zijn, is hun kracht onevenredig groots. Je voelt een gestuurd toeval, dat vrijwel altijd tot bijzondere beelden leidt. Je voelt de gedrevenheid van de maker, zijn steeds opborrelende visie op beeldende kunst in het algemeen. Dit wordt in de presentatie nog geïllustreerd door de honderden postkaarten die in enkele vitrines liggen en die wel tipjes van de sluiers oplichten over waar Van der Eerden aan refereert in zijn werk. In de tekeningen zelf komen ook vaak namen van de kunstenaars voor die hem inspireerden tot een nieuw werk in een volkomen oorspronkelijk visie en beeldtaal. Het is een soort beeldende onbescheidenheid in dat bescheiden formaat gemaakt vanuit de brede visie die Van der Eerden heeft. Die visie levert werken op die vaak deels figuratief zijn, soms duidelijk herkenbaar refererend aan werk van oude en moderne meesters in de beeldende kunst. Vaak geïnspireerd op schilderijen voor zover zich dat laat duiden, en niet op tekeningen. Er zijn abstractere beelden, dan gaat het om de vorm, om de kleur, soms om de techniek. Onmogelijkheid komt in zijn beeldvocabulaire niet voor.
Vaak houd ik mijn hart vast als duidelijk is dat een kunstenaar reflecteert op werk van een voorgaande meester, of het geen beeldende blasfemie wordt, of de kunstenaar misschien zelfs denkt dingen beter te kunnen dan zijn voorganger. Paul van der Eerden laat ons juist beter (terug)kijken naar die eerdere meesters, omdat zijn beeldtaal volkomen uniek is. Vreemd toch dat in de enorme variëteit aan beelden en ook technieken en handschriften het allemaal herkenbare Van der Eerden werken zijn. Het virtuoze zit dus vooral in de visie en in de enorme variëteit aan hoe hij een beeld schept op papier. Je kunt het zo gek niet bedenken of je herkent wel Magritte, Malevitsch, Broodthaers, Polke, Bourgeois, Picasso, Guston, Henri Jacobs, Thierry de Cordier enzovoort. Soms lijken tekeningen parodieën op dat oudere werk, soms anekdotisch, maar altijd voelbaar gemaakt vanuit liefde voor die kunst.
Vooruitgang
Dat tekenen in de hedendaagse kunst een steeds belangrijker rol is gaan spelen, wordt met deze omvangrijke tentoonstelling van 310 tekeningen van Paul van der Eerden nog maar eens bewezen. Met internationale kunstenaars als Paul Noble, Charles Avery en Martin Assig, maar ook met aankopen van tekeningen van onder andere Ronald Cornelissen, Hans de Wit, Mai van Oers, Ewoud van Rijn en Peter Feiler toont het Boijmans zich een beschermheilige van de tekenkunst. Wellicht is het nog te vroeg om te spreken van echte navolgers van sommige bekende kunstenaars die alleen maar tekenen, maar het is evident dat je bij jonge kunstenaars invloed ziet. Het werk van Paul van der Eerden zingt zo hier en daar rond in de tekeningen van anderen, overigens zonder dat het tot puur epigonisme leidt.
Breedte
Paul van der Eerden’s interesse in de kunst in het algemeen, maar ook in de kunst van outsiders in het bijzonder, maakt dat hij in door hem samengestelde tentoonstellingen zijn werk expliciet in relatie bracht met dat van anderen, al dan niet outsiders. In Museum Boijmans Van Beuningen toonde hij jaren geleden zijn tekeningen tussen werken van oude meesters uit de collectie, in de tentoonstelling in Schunk vorig jaar konden de gekozen werken visueel behoorlijk botsen, maar soms zag je dan ook, in bijvoorbeeld stilering, enige invloed van outsiders in Van der Eerden’s eigen werk.
De ontwikkeling van Paul van der Eerden is in zijn tekeningen consequent en hij is niet binnen een genre, dan wel stijl te vangen. Hij reageert op de dingen in de kunstgeschiedenis, andere culturen, literatuur en op zekere tendensen in de samenleving, zoals de aandacht voor seks en de rol van de vrouw. Zijn werk is niet uit op technische hoogstandjes, maar is dikwijls direct, onthullend qua inhoud. Het zijn ook consequent alleen maar werken op papier, soms gekleurd papier, meestal alleen getekend met af en toe een stukje collage. Het mag botsen in de tekening, er moet weerstand voelbaar zijn, alles voorbij eendimensionale saaiheid en braafheid. Een beeld kan botsen met een woord, soms is een woord een beeld, maar nooit overschreeuwt hij zich. Het gebruik van kleur is bijzonder, omdat dat in veel hedendaagse tekeningen niet het belangrijkste gegeven is om tot goed werk te komen, in tegenstelling tot de schilderkunst, waar het kleurgebruik dikwijls een van de leidraden vormt.
Soms lijkt Van der Eerden te spotten met het tekenen van menselijke figuren, schurken ze aan tegen stripfiguren, hij stileert in de figuratie, laat het botsen met primitieve vertalingen van de de mens, speelt geraffineerd met de compositie op het papier of hij zet alles op spanning door met strakke rasters en organische vormen tegelijk te werken. Van der Eerden kan zich ook uitleven in het zo mooi en precies mogelijk tekenen met potlood.
Hoewel vrijwel elke tekening delicaat is opgebouwd met lijnen, is vorm toch een belangrijk gegeven. Vormen overigens, die wel gerelateerd zijn aan de werkelijkheid, of dus vooral aan figuratieve werken van die oude en moderne meesters.
De tekeningen van Van der Eerden zijn een exploratie van de werkelijkheid, wat wij om ons heen kunnen zien, ook in werk van andere kunstenaars, maar zeker ook van een meer mysterieuze geestelijke binnenwereld. Alles is ingebed in verbeelding en fantasie. Zijn kunst betreedt de ruimte van de ziel, zoals Oek de Jong ooit schreef over beeldende kunst. Kunst te maken en beelden te vinden bij leed, bij vreugde, bij schoonheid, en verwarring om wellicht de vergankelijkheid te boven te komen. Kunst om te ‘overleven’. Klievende kunst dus.
Voorwaar geen kleinigheid
Veel tekeningen die Paul van der Eerden nu in Museum Boijmans Van Beuningen toont zetten je ook weer voor raadsels. Het is visueel hoppen van de ene tekening naar de andere en van de andere naar die ene. De presentatie van de rijen werken boven en onder elkaar in deze Good Company maken het ook dat je makkelijk van de een weer naar de andere tekening terug kunt. En altijd gaat het ook weer over onszelf, als we bereid zijn om ons te verstaan met deze kunst. Ons bewustzijn is een laagje bovenop een ongrijpbare, ontembare massa, waarin het verschil tussen lichaam en geest niet helemaal duidelijk is. De duistere diepten van de ziel. Daar huizen de demonen en de innerlijke krachten, maar ook de emoties of de obsessies, die af en toe boven komen. Wat weer belangrijke bronnen kunnen zijn voor kunst. Iets hiervan laat Paul van der Eerden flonkeren in zijn werk.
Misschien moet het dan toch zo zijn dat ook hier notities voorbijkomen van de Ierse dichter Seamus Heaney die schreef dat in poëzie een beroep gedaan wordt op het eerherstel van de poëzie. Allerlei soorten verlies hebben de weegschaal van de geest drastisch doen overhellen en ze voelt daarom een wanhopige behoefte aan herstel door een herschikking van de geestelijke last – en er wordt op vertrouwd dat de handeling van het schrijven die herverdeling tot stand brengt. De kunst van Van der Eerden is ook in staat je voorbij het punt te brengen waar ze ons geholpen heeft van het leven te houden, tot dat nog diepere ijkpunt, waar zij ons helpt het te verdragen, te overleven ook. Het mysterie dat in vrij veel tekeningen van Paul van der Eerden aanwezig is, laat zich ook niet direct en zeker niet compleet verklaren. Hoewel de maker zich hier zeer bewust van zal zijn, zal er ook steeds een kant zijn, al dan niet een beeldende, dan wel geestelijke rafelkant, die openingen laat naar eigen belevingen.
Mijn favoriete Ierse dichter Seamus Heaney schreef: Wanneer de taal meer dan het nodige doet, en dat doet zij in goede gedichten, kiest zij voor leven voorbij leven en komt in opstand tegen begrenzing. Mentale, zelfs spirituele beeldende begrenzing vinden we in de tekeningen van Paul van der Eerden niet. Zijn universum is in feite veel groter dan wat we, meestal ook nog ingelijst, zien.
Good Company, Museum Boijmans Van Beuningen, tot 14 mei
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl