Het is definitief

Ons handelen of eigenlijk niet handelen rond het veranderende klimaat fascineert mij en sluit aan bij vraag die Latour (2017) stelt in zijn boek Oog in oog met Gaia. Waarom blijven we koel, onverschillig en ongeïnteresseerd alsof ons eigenlijk niks meer kan gebeuren? We moeten achterhalen hoe dit komt. Aanvullend daarop is de vraag hoe we dit kunnen doorbreken. Deze tekst zal deze vragen onderzoeken om antwoord te kunnen geven op de vraag: Hoe te handelen in het antropoceen? Waarbij het antropoceen staat voor een nieuw geologisch tijdperk meestal gedateerd vanaf de industriële revolutie dat zich kenmerkt door de invloed van de mens op de aarde, van de rotsachtige diepte in de aarde tot de hoogte deeltjes in de atmosfeer (Mirzoeff, 2015).

In 2015 verschenen er twee boeken die elk op een andere manier reageren op de tijd waarin wij leven en ingaan op het antropoceen. Mirzoeff (2015) probeert in zijn boek grip te krijgen op de wereld vanuit onderzoek naar visuele cultuur. Dit onderzoek kan helpen veranderingen te snappen in een wereld die te groot is om te zien, maar die je wel moet begrijpen. In het hoofdstuk The Changing World, beschrijft hij het veranderende klimaat als een van de belangrijkste redenen waarom de wereld in rap tempo aan het veranderen is. Hij beoogt aan de hand van kunsthistorische voorbeelden te verklaren hoe wij naar de wereld en de natuur kijken, om vervolgens duidelijk te maken hoe belangrijk het is om deze manier van kijken te ‘ontkijken’. Dit hoofdstuk raakt veel onderwerpen die de filosoof Latour (2017) bespreekt in zijn boek Oog in oog met Gaia, acht lezingen over het nieuwe klimaatregime. In dit boek probeert hij vanuit de wetenschap, religie, kunst en filosofie het verouderdebegrip natuur te verklaren om vandaaruit op te roepen tot actie. Waarbij hij het verlammend, niet reageren uit angst voor het nieuwe klimaatregime wil doorbreken.

Beide schrijvers willen onze blik verruimen in deze complexe tijd van verandering. Daarbij kijken ze naar het verleden, het begrip natuur en de door ons westerse mens gecreëerde tegenstelling tussen natuur en cultuur. Natuur wordt gezien als iets dat daar is, terwijl cultuur door mensen is gemaakt, de maatschappij, de beschaving. Het idee van de moderne verlichte mens is dat de natuur iets onveiligs en engs is, iets dat overwonnen moet worden en dat we naar onze hand konden zetten hier en in overzeese gebieden (Mirzoeff, 2015). Volgens Latour (2017) moeten we ophouden met dit idee en dat we recht hebben op het moderne leven en de levenshouding die daarbij hoort. Dat kan namelijk helemaal niet omdat natuur en cultuur één zijn. We moeten de tegenstelling van natuur-cultuur loslaten. Ze zijn verbonden als een Siamese tweeling. Om deze verbondenheid benoembaar en duidelijk te maken keert hij terug naar het begrip Gaia. Een begrip van geofysicus Lovelock (1919). Gaia, een wezen in beweging, is een kracht van voor de klassieke goden, ze is vruchtbaar, gevaarlijk en sluw en bovenal maakt ze duidelijk dat wij allen verbonden zijn en van elkaar afhankelijk zijn. De aarde is niet langer een neutraal decor van ons handelen maar reageert en wie denkt dat ons handelen ongestraft kan blijven kijkt niet goed om zich heen (Latour, 2017).

Of kijken we wel om ons heen maar zien we het niet? Mirzoeff (2015) beoogt dat we sinds de industriële revolutie gewend zijn geraakt aan vormen van vervuiling die bij ons veelal stedelijk leven horen. Sinds de industriële revolutie zit de veranderde wereld zo in al onze zintuigen dat we bijna niet beter weten en het als onze wereld zijn gaan zien. Bovendien zijn we het nog mooi gaan vinden ook. Moderne schoonheid is vaak een product van klimaatsverandering. Denk aan het sublieme licht tijdens een zonsopkomst geroemd door 19e -eeuwse dichters, veroorzaakt door lichtweerkaatsing op roetdeeltjes. Of de schilder Monet die met zijn wereldberoemde schilderij Impression, soleil Levant (1873), de havens van Normadie schilderde in een prachtige dichte smoglucht. Menselijke gemaakte natuur die letterlijk verwoestend mooi kan zijn. Mooi voor diegenen die niet in dit antropocene landschap hoeven te werken. Misschien klinkt dit als iets uit een grijs verleden of valt ook dat te bezien? De fotograaf Burtynsky laat met zijn fotoserie Manufactured landscapes zien wat we het liefst negeren, de materiele kant van de globalisering. Burtynsky toont met zijn werk aan dat dit soort gecreëerde landschappen overal ter wereld te vinden zijn. Terwijl het voor ons als stedelijke toeschouwer misschien schoonheid heeft, wil Burtynsky vooral ethische vragen opwerpen over hoe we met de wereld omgaan.

Burtynsky, Manufactured landscapes (2003)

Wil je dit verwoestend idee over de natuur veranderen in deze nieuwe periode van instabiliteit dan vraagt dat een drastisch andere manier van denken, kijken en handelen. Aristoteles’ idee van eenheid in tijd, plaats en handeling is niet meer van toepassing (Mirzoeff, 2015). Dat betekent dat het idee dat iets gezien moet worden vanuit het perspectief van een enkele toeschouwer op een bepaalde plaats binnen een bepaalde tijd, ons niet meer gaat helpen. Om de nieuwe wereld te zien moeten we verschillende perspectieven aanvaarden en een nieuwe visie op tijd ontwikkelen. Onze geologische tijd is compleet veranderd door ons toedoen. Veranderingen die miljoenen jaren duurden gebeuren nu in een decennium, daardoor is verandering zelf aan het veranderen. Trekken we die manier van denken door dan betekent dit, dat we moeten leren denken in oorzaak en gevolg. Denk niet aan één beeld maar schakel filmbeelden van gebeurtenissen die overal ter wereld plaatsvinden aan elkaar. Daardoor worden verbanden en netwerken zichtbaar, die meestal onzichtbaar zijn, maar alles vertellen over hoe de wereld in elkaar steekt. Breng je bijvoorbeeld de verbanden tussen kolenproductie en consumptie in verschillenden landen in zicht, dan krijg je een heel ander wereldbeeld. Dit soort netwerken moet je begrijpen om te kunnen snappen wat er aan de hand is en om daarop te kunnen reageren. Dat is complex, zoals ook beeldend kunstenaar Baloji laat zien met zijn werk. Hij toont op een beeldende manier verbanden aan tussen de koloniale geschiedenis van de stad Lubumbashi in de Democratische Republiek Congo, de mijnindustrie daar, wereldsteden en digitale netwerken. Baloji zelf geboren Lubumbashi en woonachtig in België en de Democratische Republiek Congo doet dit in zijn serie Mémoire door mensen die in de koloniale tijd zijn gefotografeerd in één beeld te plaatsen met de hedendaagse mijnindustrie. Pas als je het hele plaatje ziet en begrijpt, inclusief de geschiedenis, kun je de broodnodige alternatieven op onze hedendaagse systemen zien (Mirzoeff, 2015).

Latour (2017) gaat een stap verder en draagt zelf een alternatief aan waarbij wetenschap, politiek, filosofie en de kunsten samen ten strijde moeten gaan. De rationele wetenschap met haar feiten is het niet gelukt mensen tot handelen te krijgen in dit nieuwe klimaatregime, daarom hebben we alle vakdisciplines samen nodig om alternatieven te onderzoeken en verandering te kunnen veroorzaken. Het idee van een nieuwe wereld kan in eerste instantie alleen zichtbaar worden in fictie. Daarbij hebben we verbeelding nodig. Het gebied van de verbeelding is de kunst. Kunst speelt een belangrijke rol bij het laten zien van alternatieven voor onze gewone manier van denken. Deze alternatieven hebben we nodig om een nieuw soort politiek te bedrijven, waarbij er ruimte is voor mensen en dingen. Door een ‘Parlement van de dingen’ op te richten en macht toe te kennen aan dingen kunnen we onderzoeken welke alternatieven er zijn in de relatie tussen mens en ding. Wat gebeurt er als je een ding, een rivier een mier, de grond een stem geeft? Leidt dit tot een andere manier van denken en kijken naar de natuur en de wereld? Latour denkt dat we slim genoeg zijn om een nieuw representatief systeem uit te vinden voor de aarde en dat dit een van de meest krachtige middelen is om daadwerkelijk iets te veranderen.

Terwijl de noodzaak tot een antwoord op de vraag, hoe te handelen in het antropoceen met de minuut groeit biedt ook deze tekst helaas geen antwoord op deze vraag. Een aanzet tot handelen biedt het wel. Het vraagt in eerste instantie een open blik om vanuit verschillende standpunten en visies naar de nieuwe wereld te kijken. Om nieuwe verbanden te zien, te bevragen en zichtbaar te maken. Het vraagt ook een kritische blik die ons eenzijdig gevormde, vernietigende, westerse idee over natuur en de wereld bevraagt. Het vraagt verbeelding om de complexiteit zichtbaar te maken en te zoeken naar nieuwe oplossingen in deze nieuwe realiteit. En bovenal moeten we nu echt gaan begrijpen dat alles verweven is, dat we elkaar nodig hebben, mensen, dieren, dingen, de aarde. Laten we nu starten daarnaar te handelen en tempo te maken. Verandering is traag en Gaia al behoorlijk chagrijnig. Dit is hét probleem van nu want de nieuwe wereld is definitief.

Literatuur: 

Latour, B. (2017). Oog in oog met Gaia. Acht lezingen over het Nieuwe Klimaatregime.

Nederland: Octavo

Mirzoeff, N. (2015). How to see the world. Engeland: Penguin Random House UK

Extra informatie:

https://framerframed.nl/exposities/solo-exhibition-sammy-baloji/

https://www.mo.be/interview/sammy-baloji-om-het-heden-te-begrijpen-moete…

https://www.theaterkrant.nl/recensie/building-conversation/lotte-van-den… http://www.buildingconversation.nl/#conversations